Soorten schuldgevoelens in de psychologie: kenmerken en emotionele impact

Schuldgevoel is een emotie die je aanzet tot actie en het oplossen van een probleem. Er bestaan verschillende soorten emoties, maar de meest pijnlijke is de emotie die anderen op jou projecteren, door middel van valse verhalen, om jou pijn te doen of te domineren.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 07 maart, 2025

Het is interessant om te weten dat de psychologie verschillende soorten schuldgevoelens onderscheidt en dat sommige daarvan op een disfunctionele manier werken. Schuldgevoel is een emotie die zich bij de mens heeft ontwikkeld samen met het sociale zelfbewustzijn. Het is de innerlijke prikkel die je waarschuwt wanneer je niet handelt volgens je waarden.

Het is ook die bron die het mogelijk maakt om je gedrag te analyseren en te zien hoe je acties anderen beïnvloeden.  We zien dit vaak bij mensen die een trauma hebben opgelopen en verantwoordelijkheden dragen die niet bij hen horen. Laten we wat dieper ingaan op de verschillende soorten schuldgevoelens.

1. Functionele schuldgevoelens

Schuldgevoelens kunnen soms een ondefinieerbaar gewicht op de maag vormen. Bovendien is het, zoals ze in Cognitive, Affective & Behavioral Neuroscience (Engelse link) benadrukken, een zeer fysieke en viscerale ervaring. En het is geen toeval dat dit zo is, want wat deze emotie van jou wil, is dat je in actie komt, dat je een soort herstelgedrag vertoont.

Schuldgevoel speelt in feite een transcendente, functionele en adaptieve rol, omdat de hersenen ervoor willen zorgen dat je geeft om sociaal samenleven. Wanneer we schuldgevoelens op een evenwichtige manier ervaren, kunnen we van onze fouten leren en zo veranderingen doorvoeren die de sociale cohesie bevorderen door middel van empathie.

Voorbeeld: Erik is vergeten een belangrijk rapport in te leveren en zijn team ondervindt de gevolgen. Als hij dit beseft, voelt hij zich schuldig, verontschuldigt hij zich bij zijn collega’s en gaat hij op zoek naar oplossingen om te voorkomen dat zoiets nog eens gebeurt. In dit geval vervult schuldgevoel zijn corrigerende functie en bevordert het verantwoordelijkheidsgevoel.

2. Neurotische of maladaptieve schuldgevoelens

Heb je je ooit zo schuldig gevoeld over iets dat je er verlamd door raakte? Soms kan deze emotie worden versterkt door zo’n extreme neurose dat we ons verantwoordelijk voelen voor situaties die ons in werkelijkheid niet aangaan. Het zijn realiteiten die samenhangen met een laag zelfbeeld, extreem perfectionisme, angst, etc.

Houd er rekening mee dat schuldgevoelens ons in een depressie en vervolgingsdrang kunnen brengen, vanwege irrationele overtuigingen.

In deze gevallen is het goed om, voordat we onszelf beschuldigen van het plegen van de meest strafbare feiten, onze ideeën te onderwerpen aan de ‘test van de realiteit’. Het kan helpen om jezelf de vraag te stellen: “Is de gedachte die ik denk waar?” “Is het nuttig?”

Voorbeeld: Andrea voelt zich schuldig omdat ze de studies en het beroep dat haar ouders voor haar wilden, niet heeft vervuld. Hoewel hij weet dat zijn beslissing de juiste was, gaat er geen dag voorbij dat hij geen spijt heeft dat hij de familieopdracht niet heeft opgevolgd.

3. Schuldgevoelens van de overlevende

Overlevingsschuldgevoelens ontstaan wanneer één persoon een tegenslag overwint, terwijl anderen dat niet doen. Het gevoel van onrechtvaardigheid en zelfverwijt is zeer verwoestend. Schuldgevoelens triggeren de impuls om compenserend en herstellend gedrag te vertonen (Engelse link). Wanneer dit niet lukt, is de pijn heviger.

Deze ervaring komt vaak voor bij mensen die een ongeluk, natuurramp, oorlog of ernstige ziekte hebben meegemaakt. De persoon kan het gevoel krijgen dat hij of zij het niet verdient om verder te leven, tot het punt dat hij of zij op de rand van een depressie terechtkomt en vervalt in zelfdestructief gedrag. Het is gevaarlijk als het niet gereguleerd wordt.

Voorbeeld: Marc verloor een jaar geleden zijn partner bij een ontspoorde trein. Ze voelt zich enorm schuldig en er gaat geen dag voorbij dat ze zich niet afvraagt waarom hij het heeft overleefd en zij niet. Ondanks dat hij geen controle heeft over wat er is gebeurd, kwelt zijn geest hem met gedachten als “Ik heb niets gedaan om haar te redden” of “Ik verdien het niet om te leven.”

4. Anticiperende schuldgevoelens

Schuldgevoelens behoren tot de vormen van schuldgevoelens die door de psychologie worden geïdentificeerd. Schuldgevoelens doen zich voor wanneer iemand zich slecht voelt over de mogelijkheid dat hij of zij een beslissing neemt die gevolgen kan hebben voor anderen.

Hoewel het misschien wat ingewikkeld lijkt, is dit een veelvoorkomende ervaring. Er zijn altijd handelingen die wij moeten uitvoeren en die op de een of andere manier schade kunnen toebrengen aan derden. En dat verontrust ons ongetwijfeld.

Onze hersenen maken voortdurend een voorstelling van de effecten en gevolgen van onze acties. Het is dan ook niet ongewoon dat bepaalde voornemens een negatief effect hebben op onze omgeving en dat dit leidt tot schuldgevoelens, ongemak en verdriet. Schuldgevoelens spelen in veel van onze levensvergelijkingen bijna altijd een rol.

Voorbeeld: Rebecca krijgt een zeer interessant aanbod voor een baan in Londen. Dit zou betekenen dat je bij je familie weg moet. Nog voor hij het kan accepteren, begint hij zich schuldig te voelen over het feit dat hij zijn ouders alleen achterlaat. Hij denkt dat zijn afwezigheid hen verdrietig zal maken. Dit gevoel zorgt ervoor dat je twijfelt of de kans zelfs afwijst, ook al is het iets wat je wilt.

5. Existentiële schuldgevoelens

Het is goed mogelijk dat dit van alle soorten schuldgevoelens het meest opvallend is. Existentiële schuld ontstaat doordat we ons bewust zijn van onze keuzes, de eindigheid van het leven en de verantwoordelijkheid voor ons eigen lot. Om het beter te begrijpen, moet je bedenken dat mensen deze emotie niet alleen ervaren bij concrete acties, maar ook bij meer abstracte zaken.

Feiten zoals het niet benutten van het leven zoals we hadden moeten doen of het nemen van verkeerde beslissingen veroorzaken altijd aanzienlijk ongemak. Het komt ook vaak voor dat we ons schuldig voelen als we niet handelen als er onrecht wordt aangedaan, of als we op een gegeven moment niet reageren volgens onze waarden en idealen.

Voorbeeld: Marcel is net met pensioen gegaan. Nu kijkt hij terug en voelt zich schuldig omdat hij zijn jaren heeft verspild in een onbevredigende baan die hem niet gelukkig maakte en die bovendien niet diende om anderen te helpen of een positieve impact op de wereld achter te laten.

6. Geïnduceerde of gemanipuleerde schuldgevoelens

Zoals beschreven in het European Journal of Psychotraumatology (Engelse link) zijn schuldgevoel en schaamte twee emoties die vaak optreden na een trauma. Dit is iets wat we steeds weer zien als deze mensen in therapie gaan. Wat wij zien is dat het een vorm van schuldgevoel is die wordt veroorzaakt door giftige familieleden of partners.

Wat deze figuren doen, is hun slachtoffers manipuleren door hen deze emotie te laten voelen, zodat ze controle over hen krijgen. Dit psychologische ongemak vernietigt het zelfvertrouwen, verzwakt de identiteit en beperkt het vermogen om beslissingen te nemen.

Voorbeeld: Een moeder zegt tegen haar volwassen zoon: “Als je alleen gaat wonen, laat je mij in de steek en zal ik sterven van verdriet.” Hoewel de wens van de zoon voor onafhankelijkheid terecht is, zorgt de boodschap van zijn moeder ervoor dat hij zich egoïstisch en schuldig voelt. Hierdoor stelt hij zijn autonomie uit, uit angst dat zijn moederfiguur eronder zal lijden.

Schuldgevoelens, een hardnekkige emotie

Nadat we de verschillende soorten schuldgevoelens die de psychologie identificeert, hebben geanalyseerd, is er een latente realiteit die het waard is om te benadrukken.

Schuldgevoel is een emotie die de neiging heeft chronisch te worden in ons innerlijk. Mensen denken vaak veel na over wat ze hadden moeten doen en wat ze niet hadden moeten doen, over de gemiste kansen en de fouten die ze hebben gemaakt.

Als dit bij je het geval is en je op dit moment met deze ervaring te maken heeft, houd dan één ding in gedachten. We kunnen dit gevoel ontsmetten en confronteren door actie te ondernemen, door herstelmechanismen te onderzoeken en door wonden te helen, zowel onze eigen wonden als die van anderen.

Zolang we handelen in overeenstemming met de normen en waarden van de maatschappij, nemen we ruimte weg van deze innerlijke realiteit die ons vaak in een ongemakkelijke positie brengt.