Paradoxale communicatie: 6 sleutels tot herkenning
Waarom zeggen we soms “ja” terwijl we “nee” willen zeggen? Waarom zwijgen we liever terwijl we heel duidelijk voor ogen hebben wat we willen? Wat veroorzaakt dit? Paradoxale communicatie, dat wij in dit artikel onder de loep nemen.
We worden dagelijks ondergedompeld in een groot aantal relaties. Daarom is wederzijds begrip zowel de basis als het doel van menselijke communicatie. Is dat nou zo moeilijk?
Ja, maar nee, en juist het tegenovergestelde
De relatie die we met anderen onderhouden wordt grotendeels bepaald door de manier waarop we communiceren. Dus dingen die we niet gezegd hebben, aannames, leugens of onduidelijkheden passen niet goed bij heldere communicatie.
Paradoxale communicatie is een tegenstrijdigheid die stamt uit een conclusie (geput uit samenhangende, voorafgaande stellingen). Dat klinkt op zich al als een zin zonder samenhang, dus geven we je een voorbeeld. Hier volgt een gesprek tussen een moeder en haar dochter:
- “Schat, help me even de tafel te dekken.”
- “Mam, ik had gehoopt dat je het goed zou vinden als ik vanavond buitenshuis eet. Ik wilde graag met een vriend naar de bioscoop, oké?”
- “Tja, aan jou de keuze…”
Ook al heeft de moeder waarschijnlijk liever dat haar dochter thuis blijft voor het eten, ze legt door middel van haar woordkeuze het besluit bij haar dochter. De moeder denkt iets maar zegt het tegenovergestelde. Haar dochter moet hieruit concluderen dat haar moeder wilt dat ze blijft. Dit veroorzaakt een intern conflict omtrent het erkennen van haar moeder verborgen bedoelingen versus strikt luisteren naar haar gesproken woorden. Wat er ook gedaan wordt, de moeder zal hier een effect van ondervinden. De relatie verandert als gevolg hiervan. Dit is dan ook een demonstratief voorbeeld van paradoxale communicatie.
Als de moeder had gezegd wat ze daadwerkelijk dacht, had ze iets zoals het volgende gezegd: “Nee, ik heb liever dat je hier blijft en met ons samen eet. Je kunt op een andere dag met je vriend naar de bioscoop.”
Iedere dag komen we situaties zoals deze tegen waarin we niet eens op onze hoede zijn voor deze dynamiek. Het is duidelijk dat de inhoud van de boodschap niet het enige is dat er toe doet. De bedoeling is minstens net zo belangrijk.
De paradox wordt gekarakteriseerd door dubbelzinnigheid
“Ik zal kalmeren wanneer je het me vertelt!” kan in het echt iets heel anders betekenen, zoals: “niets dat je kunt zeggen of doen zal me kalmeren.” Dat zijn dus twee totale tegenstellingen.
Paradoxale communicatie is gebaseerd op de diverse manieren waarop we een enkele boodschap kunnen interpreteren. We twijfelen aan de bedoelingen van de ander en kiezen ervoor om hun woorden op een manier te interpreteren die ons uitkomt. Dat, of op een manier waarvan wij zeker zijn dat het de daadwerkelijke betekenis van de boodschap is.
Het gaat er in ieder geval om dat deze verklaring die wij construeren niet altijd strookt met datgene wat de ander over wil brengen. Soms doet dat het wel en soms juist niet. Daardoor ontstaat onzekerheid, verwarring en misverstanden.
Hoe concreter we zijn over wat we willen zeggen, hoe minder ruimte we overlaten voor tegenstellingen. Dit verhoogt de kwaliteit van onze communicatie met anderen.
De logica achter Watzlawicks theorie over misverstanden
Paul Watzlawick was een Oostenrijks-Amerikaanse theoreticus en psycholoog die als referentiepunt dient binnen de psychotherapie. Hij probeerde door middel van zijn onderzoek te verklaren waarom het soms zo moeilijk is om metacommunicatie te begrijpen en hoe makkelijk het is het tegenovergestelde te doen. Dat wil zeggen, hoe makkelijk het is om communicatie te vermijden. Om dit wat helderder te krijgen, delen we hier zijn vijf axioma’s van communicatie:
- Het is onmogelijk niet te communiceren. Communicatie vindt altijd plaats. We brengen zelfs boodschappen over die we niet willen overbrengen. Overigens is ook een communicatievorm.
- Iedere communicatie bezit een inhoudsaspect (waar je over praat) en betrekkingsaspect (de context van het onderwerp). Laatstgenoemde classificeert de eerste en is daarmee dus een vorm van metacommunicatie (communicatie over communicatie).
- De aard van een betrekking is afhankelijk van de interpunctie (organisatie) van de interacties tussen de communicerende personen. Het communicatieproces is een systeem gebaseerd op feedback. Zo is er een zender en een ontvanger.
- Mensen communiceren zowel digitaal als analoog. Hierover hebben we het straks in meer detail.
- Communicatie tussen mensen is symmetrisch of complementair (wederzijds aanvullend), afhankelijk of de relatie gebaseerd is op gelijkheid of verschil.
De twee soorten menselijke communicatie
Volgens Watzlawick zijn er twee taalsoorten die dezelfde boodschap kunnen overbrengen: analoog en digitaal.
- Digitaal: wat gezegd wordt. Dit heeft niks te maken met computers. Het gaat hierbij om de inhoud van de boodschap zelf; om wat begrijpelijk en direct is. Het hoeft niet vertolkt te worden. Wanneer iemand zegt, “ik heb meer liefde nodig,” of “ik ben heel gelukkig,” of “ik voel me ondergewaardeerd,” hoef je dat net verder te interpreteren. De betekenis en de woorden treffen elkaar op een gouden middenweg.
- Analoog: wat iemand echt bedoelt. Wat is de bedoeling of de achtergrond achter de gesproken woorden? Deze communicatievorm vergt een zekere mate van inzicht.
In het voorgaande voorbeeld, geeft de moeder twee verschillende boodschappen aan haar dochter door:
- Digitaal: “Het is jouw keuze of je met ons mee-eet of naar de bioscoop gaat.”
- Analoog: “Blijf hier want je weet dat ik het van je verwacht.”
De theorie van de dubbele binding
Op dezelfde manier waarop de voorgaande communicatievormen overeen kunnen komen, kunnen ze elkaar ook tegenspreken. Taal en woorden op zich kunnen geen dubbelzinnige betekenis hebben. Die creëren wij.
Auteurs zoals Bateson, Jackson, Haley en Weakland hebben dit fenomeen onderzocht. Zij keken naar het bestaan van een zogeheten dubbele binding: de paradox die tot tegenspraak is gepromoveerd. Ze bestudeerden dit type paradoxale communicatie bij mensen die met schizofrenie gediagnosticeerd waren.
Met behulp van de resultaten uit hun onderzoek, probeerden ze uit te leggen hoe familiecontext en communicatie de symptomen en het voortbestaan van deze ziekte beïnvloeden. Ze definieerden de dubbele binding als een ziekmakende relatie met de volgende eigenschappen:
- Het komt voor tijdens een erg intense of emotioneel geladen situatie.
- Paradoxale communicatie vindt plaats. Twee tegenstrijdige boodschappen worden tegelijkertijd gedeeld. Meestal is de ene verbaal en de ander non-verbaal. De bovengenoemde communicatievormen (analoog en digitaal) komen hierbij niet overeen.
- De machtsverhouding tussen de twee personen in de relatie is onevenredig. Degene die de boodschap doorgeeft heeft dikwijls de touwtjes in handen. Zo voorkomt hij dat de ander zijn boodschap kan ontcijferen en dat de tegenstrijdigheid besproken kan worden. De ander krijgt zodoende geen kans om echt te reageren. Wat zo iemand dus ook doet, hij of zij blijft voor een dilemma staan.
Hoe de theorie van de dubbele binding eruit ziet
Bateson illustreerde de dubbele binding met een heel onthullend voorbeeld. Hij liet een familie zien waarin de oudere broer constant zijn jongere broertje lastigviel. Deze jongere broer was bovendien al erg verlegen van aard.
De pesterijen bereiken het punt waarop de jongere broer uit frustratie en onmacht de longen uit zijn lijf schreeuwt wanneer het weer zo ver is. De consequenties hiervan zijn dat de oudere broer stopt met pesten, maar de jongere broer wordt ook gestraft voor zijn geschreeuw.
In deze situatie ontvangt het kind twee ontzettend tegenstellende boodschappen. Aan de ene kant moet hij zijn gevoelens uiten om geaccepteerd (of niet gepest) te worden. Aan de andere kant moet hij zijn emoties juist niet uiten om anderszins geaccepteerd te worden. Als hij dit wel doet, krijgt hij namelijk straf. Wat moet hij dus doen?
De auteurs concludeerden dat de dubbele binding een disfunctionele en onevenwichtige communicatievorm is die mensen desoriënteert en verwart. De ontvanger van de boodschap weet simpelweg niet waar hij aan toe is. Daardoor kunnen zich op den duur stoornissen en andere moeilijkheden binnen zijn relaties met anderen ontwikkelen.
Dubbele bindingen bestaan overal om ons heen
Zoals we kunnen zien zijn we omgeven door paradoxale communicatie en dubbele bindingen. Als je bijvoorbeeld een bordje ziet hangen met de tekst “lees dit niet,” of iemand je waarschuwt dat je spontaner moet zijn of niet zo gehoorzaam. Dat zijn allemaal constateringen waarvan de “juiste” antwoorden juist tegenstrijdig. Door bijvoorbeeld bewust spontaner te zijn, ben je juist niet spontaan. Je denkt er immers eerst over na. Door minder gehoorzaam te zijn na het bovenstaande commentaar, ben je juist des te gehoorzamer.
Hoe paradoxale communicatie conflicten tussen stelletjes veroorzaakt
Wanneer problemen zich voordoen binnen romantische relaties, komt dit vaak door een tekort aan wederzijdse communicatie. Net zoals bij onze familie, geven we ook hier tegenstrijdige boodschappen door omtrent hoe we ons voelen en wat we willen.
- Vrouw: “Ik had vandaag een ontzettend vermoeiende werkdag, zeg, en als ik eenmaal thuis kom krijg ik ook nog eens de rotzooi van de kinderen voor mijn kiezen.”
- Man (in zijn gedachten): “Wat wil je nou? Ik kom ook net thuis en ben ook moe. Je gaat me toch niet vragen om de kamer op te ruimen, of wel soms?”
- Man (daadwerkelijk): “Nou, waarom ruim je het dan niet snel op?”
De manier waarop de man reageert is zegt veel. Hij neemt niet alleen aan dat zijn vrouw hem indirect vraagt de kamer op te ruimen, maar zijn reactie is ongepast binnen deze context en ronduit onbeleefd.
Hij had haar beter kunnen vragen of hij het had moeten opruimen, of hij haar kon helpen, of wat ze anders nodig had. In plaats daarvan besluit hij zich door zijn overtuigingen en diep gelegen aannames mee te laten slepen. Hij gaat er blindelings van uit dat zijn vrouw helemaal niet de bedoeling heeft ook maar iets op te ruimen.
Wat paradoxale communicatie betekent voor de relatie
Dit demonstreert dat beide partijen niet hun daadwerkelijke bedoelingen helder weergeven. Bovendien is paradoxale communicatie zelden slechts een eenmalig verschijnsel. Het kent een zogeheten “sneeuwbaleffect,” waarbij (onaangename) dingen zich steeds meer opstapelen. Vaak wordt dit van gesprek tot gesprek gesleept, waardoor het een chronische aard aanneemt.
Een relatietherapeut kan zien hoe een koppel met elk gebaar meetrilt en agressie overbrengt. Tijdens deze gedragingen probeert men toch dikwijls de eigenlijke woede te verbergen met taalgebruik dat juist liefkozend lijkt.
Het herkennen van de paradox kan behulpzaam zijn wanneer men elkaar probeert te begrijpen. Het schept de kans om in te zien wat de ander denkt, zelfs al blijft hij of zij stil. Wanneer we echter geen zin hebben om een poging tot begrip te wagen, kan dit zeer schadelijke consequenties voor de relatie hebben. Deze leiden op hun beurt weer vaak tot intense conflictsituaties. Wij benadrukken dan ook dat we eerst onszelf moeten begrijpen voordat we fatsoenlijk kunnen communiceren.
“Je aannames zijn de ramen tussen jezelf en de wereld. Was ze af en toe eens, want anders zie je straks het licht niet meer schijnen.”
-Isaac Asimov-
Literatuurlijst
- Watzlawick, P., Bavelas, B. & Jackson, D. (2008). De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie. New York: Herder.
- Cejalvo, J. (2009). La personalidad desde la perspectiva sistémica. En J. A. Ríos, Personalidad, madurez humana y contexto familiar. Madrid: CCS.
- Mucchielli, A. Psicología de la Comunicación; Paidós Comunicación, págs. 115-117