Z-drugs: hoe werken ze?

Wat zijn Z-drugs? Hoe verschillen ze van andere hypnotica? Welke bijwerkingen hebben ze? In dit artikel vertellen we het je.

Z-drugs verschillen van andere hypnotische middelen door de duur van hun werking en hun bijwerkingen. Er zijn drie Z-drugs: zolpidem, eszopiclone en zaleplon. Ze behoren tot de vele geneesmiddelen die gebruikt worden om slapeloosheid te behandelen. Z-drugs veroorzaken echter weinig of geen verandering van de slaaparchitectuur.

Slapeloosheid heeft talrijke oorzaken. Het kan zelfs betrokken zijn bij het ontstaan, de verergering of de terugval van veel psychische stoornissen. Het kan ook een teken zijn dat er gewoon iets mis is. Slaap is immers een basisbehoefte van de mens en studies bevelen aan dat volwassenen idealiter tussen de zeven en negen uur per nacht slapen.

Slaaparchitectuur

Slaap is een fysiologisch proces dat geregeld wordt door hormonen die binnen een groot elektrisch en chemisch circuit met elkaar verbinden en van elkaar loskoppelen. Als we het hebben over slaaparchitectuur, bedoelen we de fasen die de hersenen doorlopen van waakzaamheid naar slaap.

• Fase I of gevoelloosheid. Er treedt lichte slaap op, de spieren beginnen zich te ontspannen en de ogen vertonen langzame bewegingen.
• Fase II of lichte slaap. De hart- en ademhalingssnelheid nemen af, en de temperatuur en ogen bewegen nauwelijks.
• Fase III of overgang. De fase waarin de hersenen zich voorbereiden op de diepe slaap. De spieren zijn ontspannen en de golven die kenmerkend zijn voor diepe slaap verschijnen, bekend als deltagolven.
• Fase IV of diepe slaap. Zowel de ademhaling als de hartslag vertragen. Deltagolven overheersen. Dit staat bekend als de herstellende fase van de slaap.
• Fase V of REM-fase. Deze wordt zo genoemd omdat het de fase is waarin dromen plaatsvinden. Als je droomt, bewegen je ogen alsof je in werkelijkheid ziet wat je droomt.

Slaap is een cyclisch proces (Engelse link). De hersenen hebben ongeveer 90 minuten nodig om van fase I naar fase V te gaan. Deze fasen worden herhaald gedurende de gebruikelijke acht uur slaap. Daarom ga je in de regel ongeveer vijf keer per nacht door elk van deze fasen heen.

Een benadering van de neurobiologie van de slaap

Of je wakker bent of slaapt hangt af van de prikkels die je krijgt en je mate van activering. In je hersenen zijn er moleculen, neurotransmitters genaamd, die verantwoordelijk zijn voor het reguleren van de mechanismen die ervoor zorgen dat je wakker blijft. Het zijn de moleculen die regelen hoeveel en hoe geactiveerd je bent.

Neurotransmitters en receptoren

Een neurotransmitter is een soort sleutel. Twee belangrijke neurotransmitters regelen slaap- en waakschakelaars: histamine en GABA.

• Histamine. Dit is een van de neurotransmitters die het waken regelen. Als er veel histamine in je systeem zit, ben je wakker. Als er weinig is, voel je je slaperig. Daarom maken de antihistaminica die je misschien neemt bij griep je slaperig. Ze verminderen (anti) de hoeveelheid histamine in de gebieden van je hersenen die verantwoordelijk zijn voor de slaap.
• GABA. Deze neurotransmitter werkt op de tegenovergestelde manier als histamine. Het zorgt ervoor dat je in slaap valt. GABA is een remmende neurotransmitter omdat het de hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor je wakker zijn ‘uitschakelt’.

Slaap- en waakmechanismen

Je hersenen en hun functies zijn een elektrisch systeem vol schakelingen. In de neurobiologie staat het circuit dat slaap en waken regelt bekend als het ascenderende reticulaire activerende systeem . Dit systeem bevat aan- en uitschakelaars:

• De uitknop. Dit is het hersengebied dat er verantwoordelijk voor is dat je in slaap valt. In feite is het de promotor van de slaap. Het bevindt zich in de ventrolaterale preoptische kernen (VPO) in de hypothalamus. Als dit gebied wordt geactiveerd, produceert het de neurotransmitter GABA.
• De stroomschakelaar. Dit gebied heeft de tegenovergestelde functie. Als het geactiveerd wordt, produceert het de neurotransmitter histamine en word je wakker. Het bevindt zich in de tuberomammillaire kernen (NTM) van de hypothalamus.

Deze mechanismen werken op een speciale manier. Ze staan bekend als flip-flop mechanismen. Ze kunnen niet allebei tegelijk aan of uit staan. Als de ene aan is, moet de andere uit zijn, en omgekeerd.

In je hersenen heb je meerdere sleutels voor meerdere sloten. Het slot dat hier van belang is, vanwege de relatie met de Z-drugs, heet GABA-A. De GABA-A receptor of slot werkt buitengewoon goed voor de GABA neurotransmitter of sleutel. Dus als GABA en GABA-A samenkomen, als een sleutel in zijn slot, produceren ze slaap.

Daarnaast reageren je hersenen ook op de hoeveelheid licht in je omgeving. Als je op een lichte plek bent of als het overdag is, zorgt het licht ervoor dat een gebied in je hersenen wordt uitgeschakeld. Dat gebied staat bekend als de suprachiasmatische kern, gelegen in de hypothalamus.

Als het licht afneemt, wordt dit gebied van de hersenen niet langer uitgeschakeld. De suprachiasmatische kern wordt geactiveerd. Deze scheidt een hormoon af dat ook slaperigheid opwekt, bekend als melatonine.

Farmacologische behandeling van slapeloosheid

Slapeloosheid wordt opgevat als een toestand van activering gedurende de nacht. In feite is het het product van een overgeactiveerd brein. Vanuit neurobiologisch perspectief kunnen we het uitleggen als de activering van de aan/uit-schakelaar ‘s nachts.

Geneesmiddelen die de hersenactivatie verminderen zijn middelen die, wanneer je moet slapen, maar dat niet kunt, de uit-schakelaar dwingen om ‘ingedrukt’ te worden. Omdat dit mechanisme, zoals we eerder vermeldden, een flip-flop mechanisme is, wordt de uit-schakelaar uitgeschakeld. Tot de verschillende hypnotische middelen behoren benzodiazepinen, antihistaminica en Z-drugs.

Benzodiazepinen

Benzodiazepine of benzodiazepine-hypnotica werken als sleutels van het GABA-A-slot. Ze produceren slaap. In feite wekken deze middelen zowel slaap op (hypnotica) als angstreductie (anxiolytica). Voorbeelden van benzodiazepinen zijn lormetazepam, lorazepam, clonazepam, diazepam en alprazolam.

Deze middelen geven vaak bijwerkingen, zoals:

• Verslaving bij voortgezet gebruik. Daarom moet altijd een specialist worden geraadpleegd voordat je ze inneemt.
• Katerachtige symptomen bij het ontwaken.
• Een toename van slapeloosheid als ze gestopt zijn. Dit staat bekend als rebound insomnia.
• Storing in het langetermijngeheugen.

Antihistaminica

Zoals we al gezegd hebben, is histamine de neurotransmitter die de stroomschakelaar omzet. Als je een medicijn neemt dat de hoeveelheid histamine in je lichaam vermindert, zal de aan/uit-schakelaar niet meer actief zijn.

Omdat het mechanisme een flip-flop is, gaat de andere schakelaar, de uit-schakelaar, automatisch aan. Dit is wat antihistaminica doen. Voorbeelden van antihistaminica zijn doxylamine of difenhydramine.

Welke bijwerkingen hebben ze? Dit zijn onder andere:

• Slaperigheid.
• Duizeligheid en hoofdpijn.
• Vermoeidheid.
• Droge mond en constipatie.
• Wazig zicht.
• Duizeligheid.

Z-drugs

Z-drugs (Spaanse link) werden in het begin van de jaren tachtig gesynthetiseerd. Hun hypnotische en sedatieve werking lijkt op die van benzodiazepinen. De Z-drugs, zaleplon, zolpidem en eszopiclone, werken ook als sleutels die zich binden aan de GABA-A receptor of het slot. Ze werken echter op een iets andere manier dan benzodiazepinen.

In feite binden deze middelen zich zodanig aan GABA-A dat ze minder tolerantie (minder effect na langdurig gebruik) of afhankelijkheid (rebound slapeloosheid na abrupt stoppen van de behandeling) veroorzaken. Bovendien hebben ze geen bekende bijwerkingen op bewustzijn, geheugen en leren.

De drie soorten Z-drugs

• Eszopiclone. Een geneesmiddel met sedatieve, hypnotische, myorelaxerende of spierverslappende en anticonvulsieve werking. Toch is het gebruik ervan alleen goedgekeurd voor de behandeling van slapeloosheid. De meest voorkomende bijwerking is een aanhoudende bittere smaak in de mond (dysgeusia), een droge mond (xerostomia), moeite met wakker worden, slaperigheid en hoofdpijn. Deze effecten duren tussen de vier en vijf uur.
• Zolpidem. Bij toediening in lage doses veroorzaakt dit middel geen afhankelijkheid of tolerantie. De kalmerende werking is groter dan de anxiolytische. Met andere woorden, het laat je meer slapen dan ontspannen. Het is geïndiceerd als kortdurende behandeling van slapeloosheid. Een van de meest bijzondere bijwerkingen zijn hallucinaties. Die kunnen anderhalf tot tweeënhalf uur aanhouden.
• Zaleplon. Aan dit middel worden verschillende werkingen toegeschreven. Het heeft kalmerende, hypnotische, spierverslappende en anticonvulsieve eigenschappen. Het veroorzaakt geen tolerantie, geheugenverlies of motorische stoornissen de volgende dag. Van de drie Z-drugs heeft het de kortste werking. Het houdt slechts één uur aan.

Vanwege hun korte duur zijn Z-drugs geïndiceerd voor vroege slapeloosheid, het soort dat optreedt als je moeite hebt om in slaap te komen. Ze zijn niet zo effectief als de medicijnen die voorgeschreven worden bij mensen die problemen hebben om door te slapen, en die gedurende de nacht vaak wakker worden.

Evenmin zijn ze geschikt voor gemengde slapeloosheid, wat een combinatie is van slaapproblemen zoals vroege slapeloosheid, niet kunnen doorslapen en vroeg wakker worden ‘s morgens.

Ten slotte moet men bedenken dat al deze medicijnen rechtstreeks inwerken op de activiteit in de hersenen. Daarom raden we je aan om, voordat je een van deze middelen gaat gebruiken, met je arts te praten en zijn advies op te volgen.