Wat is waarheid in de filosofie en wat zijn haar soorten?

Voor de meeste mensen is de waarheid gebaseerd op empirisch bewijs, datgene wat gebaseerd is op betrouwbare ervaringen en observaties. In de filosofie krijgt het echter complexere nuances.

Geschreven en geverifieerd door de filosoof Matías Rizzuto.

Laatste update: 05 mei, 2024

De zoektocht naar de waarheid is een fundamentele pijler van de filosofie. Sinds de oudheid hebben filosofen geprobeerd om de waarheid te definiëren in een poging om de aard en de rol ervan in het menselijk leven te begrijpen. Dit onderzoek heeft geleid tot verschillende interpretaties en theorieën, die de complexiteit en diepgang van het concept weerspiegelen.

In het dagelijks leven nemen we het begrip waarheid vaak als vanzelfsprekend aan, omdat het wordt verondersteld een gedeeld begrip te zijn. In filosofische discussies is waarheid echter verre van een eenvoudig begrip. Het is een onderwerp waarover eindeloos is gedebatteerd en dat zich door de eeuwen heen heeft ontwikkeld, beïnvloed door historische en culturele contexten.

Een historisch perspectief op het begrip

Het begrip waarheid is al sinds de oude Grieken een centraal thema in de filosofie. Filosofen als Plato en Aristoteles legden de basis, elk vanuit een ander perspectief. Plato geloofde dat de waarheid ontdekt moest worden en dat ze onafhankelijk van de menselijke waarneming bestond. Aristoteles daarentegen zag waarheid meer als een overeenkomst tussen denken en werkelijkheid.

In de middeleeuwen was waarheid vaak verweven met theologie. Augustinus en Thomas van Aquino onderzochten waarheid bijvoorbeeld in de context van goddelijke openbaring en geloof.

Het tijdperk van de Verlichting bracht een verandering en legde de nadruk op rede en empirisch bewijs. Filosofen als René Descartes en Immanuel Kant trokken de aard van kennis en waarheid in twijfel, wat leidde tot meer subjectieve en rationalistische interpretaties.

Deze periode maakte de weg vrij voor moderne filosofische debatten over waarheid.

In de 19e en 20e eeuw onderging het begrip waarheid een verdere transformatie. Filosofen zoals Friedrich Nietzsche daagden de traditionele opvattingen uit en suggereerden dat waarheid eerder een creatie dan een ontdekking is.

De opkomst van de analytische filosofie en het logisch positivisme in de 20e eeuw hervormden het begrip van waarheid, met een bijzondere nadruk op logische en linguïstische analyse.

Waarheid en correspondentie

De correspondentietheorie van de waarheid, een van de oudste filosofische doctrines, stelt dat waarheid een kwestie is van het nauwkeurig weergeven van de werkelijkheid. Volgens deze theorie is een uitspraak waar als deze overeenkomt met een feit of situatie in de wereld.

De oorsprong kan worden herleid tot filosofen zoals Aristoteles. Hij geloofde dat uitspraken waar zijn als ze de werkelijke stand van zaken weerspiegelen. De theorie kreeg bekendheid in het begin van de 20e eeuw, toen ze werd onderschreven door filosofen als Bertrand Russell en Ludwig Wittgenstein.

Een van de sterke punten van deze theorie is haar intuïtieve aantrekkingskracht. In die zin sluit het aan bij ons algemene begrip dat ware uitspraken de wereld beschrijven zoals die is. Bijvoorbeeld, “de Eiffeltoren staat in Parijs” is waar omdat het nauwkeurig een feit over de echte wereld weergeeft.

Deze theorie wordt echter geconfronteerd met uitdagingen, vooral bij het definiëren van wat het betekent dat een uitspraak overeenkomt met de werkelijkheid. De critici discussiëren over de aard van feiten en hoe ze objectief kunnen worden vastgesteld, en over de waarheid van oncontroleerbare feiten.

Waarheid en coherentie

De coherentietheorie van waarheid wijkt af van de correspondentietheorie door te suggereren dat waarheid gaat over de coherentie van een verzameling overtuigingen of stellingen. Een uitspraak is waar als deze logisch gezien past binnen een gevestigd systeem van overtuigingen.

Filosofen zoals Baruch Spinoza en Friedrich Hegel speelden een belangrijke rol in de ontwikkeling ervan. Beiden stelden dat waarheid gemeten moet worden aan de hand van de consistentie en logische harmonie met een groter geloofssysteem.

Een belangrijk kenmerk van deze theorie is de focus op de interne consistentie van een geloofssysteem, in plaats van de overeenstemming met de externe werkelijkheid. Een wetenschappelijke theorie wordt bijvoorbeeld als waar beschouwd als deze coherent past binnen het gevestigde corpus van wetenschappelijke kennis.

Critici van deze theorie wijzen op de mogelijke circulariteit en de afhankelijkheid van subjectieve geloofssystemen.

Met het oog hierop zijn ze van mening dat coherentie alleen geen waarheid kan garanderen. Dit omdat een verzameling overtuigingen intern consistent kan zijn, maar tegelijkertijd los kan staan van de werkelijkheid.

De pragmatische benadering

De pragmatische waarheidstheorie, gepionierd door filosofen als Charles Peirce en William James, stelt dat waarheid wordt bepaald door praktische consequenties. Bijgevolg is een uitspraak waar als deze nuttig of effectief is in praktische toepassingen.

Deze theorie ontstond aan het eind van de 19e en het begin van de 20e eeuw, aanvankelijk als reactie op abstracte filosofische debatten. In feite benadrukt het de praktische impact van overtuigingen, in plaats van hun overeenstemming of samenhang met bestaande systemen.

Peirce en James stelden dat de waarheid van een overtuiging afhangt van haar vermogen om succesvolle acties te sturen. Een wetenschappelijke hypothese is bijvoorbeeld waar als ze accurate voorspellingen en praktische resultaten oplevert.

Critici wijzen er vaak op dat nut niet altijd gelijk is aan waarheid. Een overtuiging kan nuttig zijn, maar feitelijk onjuist. Dit benadrukt een potentiële beperking van het pragmatisme bij het bepalen van de waarheid.

Relativisme en waarheid

Relativisme in de context van waarheid suggereert dat wat als waar wordt beschouwd kan variëren afhankelijk van cultuur, samenleving of individueel perspectief. Deze theorie betwist het idee van een enkele, absolute waarheid en stelt dat waarheden contingent en subjectief zijn.

Dit perspectief won aan kracht in de 20e eeuw, beïnvloed door culturele en antropologische studies. Filosofen zoals Richard Rorty pleitten voor de geldigheid van meerdere waarheden, gevormd door uiteenlopende sociale normen en individuele ervaringen.

Een klassiek voorbeeld is moreel relativisme, waarbij ethische waarheden afhangen van culturele of individuele overtuigingen. Wat waar is – in termen van moraliteit – in de ene cultuur hoeft niet waar te zijn in een andere, dus er zijn geen categorische ideeën van universele aard.

Critici betwijfelen dat relativisme kan leiden tot morele en cognitieve dissonantie door elke universele waarheid te ontkennen. Dit kan de notie van objectieve werkelijkheid ter discussie stellen en scepsis over kennis en ethiek aanmoedigen.

Waarheid hangt af van het prisma waardoor men kijkt

Bij het onderzoeken van verschillende soorten waarheid in de filosofie hebben we een divers landschap van ideeën doorkruist, van de concrete noties van correspondentietheorie tot de contextafhankelijke ideeën van relativisme. Elke theorie biedt perspectieven om het begrip waarheid te bekijken.

Misschien biedt geen enkele theorie een uitputtende kijk op de waarheidsvraag. Maar elk van deze theorieën verwoordt een fundamenteel aspect van dit concept en helpt ons om dit fenomeen beter te begrijpen.