Wat is hermeneutiek? Gebruik en verschillen met exegese

Filosofie, religie en literaire kritiek gebruiken de hermeneutische interpretatiemethode. Kom met ons mee om te zien waaruit het bestaat en wat de reikwijdte ervan is.

Geschreven en geverifieerd door de filosoof Matías Rizzuto.

Laatste update: 11 juni, 2024

Hermeneutiek is een term die sterk resoneert in de wereld van filosofie, theologie en literaire kritiek. Het gaat verder dan alleen een interpretatietechniek. Het is een instrument dat ons toegang geeft tot een dieper begrip van teksten, symbolen en culturele uitingen. De relevantie ervan overstijgt tijdperken en disciplines en wordt een brug tussen het verleden en het heden.

Begrijpen wat dit concept is en hoe het op verschillende gebieden wordt toegepast, is niet alleen nuttig voor academici of studenten, maar voor iedereen die geïnteresseerd is in de kunst van het correct interpreteren en begrijpen van wat ons omringt. De studie ervan opent deuren naar nieuwe perspectieven en dieper begrip. Laten we er eens naar kijken.

Wat is hermeneutiek?

De term komt van het Griekse hermenéuein, wat ‘interpreteren’, ‘vertalen’, ‘verklaren’ of ‘uitleggen’ betekent. Op zijn beurt wordt het geassocieerd met de god Hermes. Die staat onder andere bekend als de boodschapper van de goden. Vandaar dat de hermeneutiek probeert datgene te ontrafelen wat verborgen is of op het eerste gezicht niet duidelijk is.

Aanvankelijk richtte de hermeneutiek zich op religieuze en juridische boeken. Het toepassingsgebied breidde zich vervolgens uit naar allerlei soorten teksten en symbolen.

In de filosofie speelt dit proces een centrale rol bij de interpretatie van filosofische geschriften en de constructie van betekenissen. Auteurs als Hans-Georg Gadamer en Martin Heidegger breidden de toepassing ervan uit door te laten zien hoe het ons begrip van de wereld en onszelf beïnvloedt.

Een van de belangrijkste speurtochten is om nieuwe inzichten te bieden in hoe we schrijven begrijpen en hoe we ons daartoe verhouden. Voor deze studie is er geen tekst zonder context. Daarom probeert het rijkere en meer genuanceerde benaderingen uit te werken, door betekenislagen die anders onopgemerkt zouden blijven.

Gebruik en voorbeelden van deze theorie

De kunst van het interpreteren wordt vooral toegepast op academisch gebied, met name in de geesteswetenschappen en sociale wetenschappen. Het gebruik ervan gaat verder dan literaire of filosofische teksten. Het is ook essentieel bij het begrijpen van culturele, historische en sociale fenomenen.

Een van de meest prominente voorbeelden is de bijbelse hermeneutiek, die nuttig is bij het interpreteren van heilige geschriften. Daar probeert men niet alleen de letterlijke betekenis te begrijpen, maar ook de symbolische en theologische, om een betere lezing te geven van wat er geschreven staat.

Verder beïnvloedt de methode gebieden zoals recht, waar de interpretatie van wetten en wetsontwerpen cruciaal is.

In de psychologie werkt de hermeneutiek mee aan een beter begrip van persoonlijke en collectieve verhalen, op zoek naar de betekenis die we geven aan wat ons leven uitmaakt. Van de Freudiaanse psychoanalyse (Spaanse link) kan gezegd worden dat ze hermeneutische elementen integreert in haar poging om het onbewuste te ontsluieren.

Wat is het verschil tussen exegese en hermeneutiek?

Exegese richt zich op de precieze en gedetailleerde interpretatie van teksten, vooral religieuze of historische teksten. Het doel is om de oorspronkelijke bedoeling van de auteur en de letterlijke betekenis van het geschrevene te achterhalen. Vaak door de historische en taalkundige context te analyseren.

Hermeneutiek gaat daarentegen verder dan de letterlijke betekenis. Het probeert het geschrift te begrijpen binnen een bredere context, zoals de culturele en persoonlijke impact. Terwijl exegese de tekst afbreekt, integreert hermeneutiek de tekst in een groter begripskader.

Een voorbeeld om dit verschil te illustreren is de analyse van een bijbeltekst. Exegese zou zich richten op de historische context, grammatica en structuur. Hermeneutiek daarentegen onderzoekt hoe dat boek vandaag de dag resoneert en wat de relevantie ervan is in verschillende culturele omgevingen.

Heidegger’s hermeneutiek

Martin Heidegger droeg bij aan de discipline door te stellen dat het alle vormen van menselijk begrip en communicatie omvat. Zijn benadering is vooral te vinden in zijn Being and Time (1927). Daarin stelt hij fundamentele vragen over het zijn en het menselijk bestaan aan de orde.

Voor deze filosoof impliceert het authentieke begrip van elk fenomeen de directe verbinding met de existentiële ervaring en de concrete situatie waarin het individu zich bevindt. De Heideggeriaanse benadering richt zich op het ontdekken van de diepste en meest authentieke betekenis van dingen en gebeurtenissen, en niet alleen op het toepassen van vooraf vastgestelde interpretatieregels.

Hij stelt verder dat elk individu een reeks vooroordelen en eerdere ervaringen met zich meebrengt die van invloed zijn op de manier waarop hij of zij de wereld interpreteert en begrijpt. Zijn theorie probeert deze vooronderstellingen bloot te leggen om de onderliggende betekenissen beter te begrijpen.

De hermeneutiek van Gadamer

Ook Hans-Georg Gadamer, een Duitse filosoof, zorgde voor een revolutie in het vakgebied met zijn werk Waarheid en Methode (1960). Zijn benadering staat bekend als filosofische hermeneutiek.  Het richt zich op de interpretatie van teksten en ervaringen door middel van dialoog en geschiedenis.

Hij stelt dat begrijpen niet alleen een handeling is van het interpreteren van een geschrift, maar een ontmoeting tussen de interpreet en het werk, beïnvloed door geschiedenis en traditie.

Volgens zijn postulaten spelen onze vooroordelen en onze historisch-culturele context een fundamentele rol bij interpretatie. Dit impliceert dat begrijpen een dynamisch en zich voortdurend ontwikkelend proces is.

Op deze manier ziet Gadamer interpretatie niet als het zoeken naar een objectieve waarheid, maar als een voortdurende dialoog die ons begrip van de wereld en van onszelf vormgeeft.

Een controversieel vakgebied

Interpretatie vanuit dit vakgebied is door de jaren heen door verschillende denkers bekritiseerd. Logisch positivisten, die dicht bij de Wiener Kreis stonden, stelden dat veel van de vragen die door de hermeneutiek werden behandeld metafysisch waren en geen empirische betekenis hadden.

Er worden ook vraagtekens gezet bij het feit dat de discipline taal gebruikt die vaak dubbelzinnig en niet verifieerbaar is. Op zijn beurt is het mogelijk dat de uitspraken te subjectief zijn en dat de benadering leidt tot overinterpretatie, waarbij betekenissen worden gelezen die de auteur nooit heeft bedoeld.

Maar het valt niet te ontkennen dat het een kunst is met grote invloed op de manier waarop filosofie wordt bedreven, vooral in de continentale stroming.

Tegenwoordig gebruiken de meeste literaire critici deze benadering bij het zoeken naar betekenissen in teksten. De toepassing ervan op verschillende kennisgebieden laat de waarde ervan zien en het vermogen om ons begrip van de wereld te verrijken.