Rationele irrationaliteit is geloven wat we willen geloven

De theorie van de rationele irrationaliteit laat zien hoe absurde ideeën en beslissingen gehoorzamen aan een logica die in strijd is met de basisprincipes van de rede.

Rationele irrationaliteit is een begrip dat door de econoom, Bryan Caplan, werd voorgesteld om een concept te beschrijven dat verschillende psychologische benaderingen hebben proberen te behandelen. Het is het feit dat we ons als mensen gedragen met hoge doses irrationaliteit. Met andere woorden, we laten ons in hoge mate niet leiden door de rede.

Het door Caplan gesuggereerde concept van rationele irrationaliteit beweert dat overtuigingen en gedragingen vaak als irrationeel gezien worden, maar dat ze diep van binnen wel degelijk een logica hebben. Hij suggereert dat ze niet gehoorzamen aan de duidelijke rede, maar wel aan andere vormen van rationaliteit.

Uiteindelijk beweert rationele irrationaliteit dat we onze overtuigingen omzetten in argumenten, vaak tegen veel bewijs van het tegendeel in. Het komt vooral voor op het gebied van religie en politiek. Er zijn echter ook episodes in de geschiedenis van de wetenschap waarop dit begrip ook toegepast kan worden. Laten we het eens nader bekijken.

Rationele irrationaliteit

Bryan Caplan stelt dat er twee soorten rationaliteit zijn: epistemische en instrumentele. De eerste is rationeel met een hoofdletter R: onze overtuigingen proberen in overeenstemming te zijn met toetsbare ‘waarheid’. We vermijden onwaarheden en blijven openstaan voor nieuw bewijsmateriaal. Als het bewijs onze overtuigingen tegenspreekt, laten we ze varen.

De tweede is instrumentele rationaliteit. In dit geval geloven we, in de volksmond, dat wat ons goed uitkomt waar is. Dit is geen hypocrisie of opportunisme. Heel eenvoudig kiezen we er van nature voor te geloven wat we waar willen hebben omdat we zo gemakkelijker onze doelen kunnen bereiken.

Bryan Caplan wijst erop dat rationele irrationaliteit geconfigureerd wordt als er spanning ontstaat. Zo is bijvoorbeeld de epistemische rede in tegenspraak met de instrumentele rede (Spaanse link) en omgekeerd.

Dit is een omstandigheid die zich niet alleen individueel voordoet, maar ook collectief. Caplan geeft aan dat de kans groter is dat het zich voordoet als er twee omstandigheden zijn:

• Er zijn meer voorkeuren dan overtuigingen (Spaanse link). Dit gebeurt als iets buitengewoon aantrekkelijk is en bestaande overtuigingen naar de achtergrond duwt. Bijvoorbeeld, een genre van belabberde muziek wordt populair. Het begint als goed gezien te worden omdat het zo populair is.
• Het vasthouden van een foutieve overtuiging brengt geen hoge kosten met zich mee. Met andere woorden, het is mogelijk om in dwaling te blijven, zonder negatieve gevolgen.

Irrationaliteit is geen doublethink

Rationele irrationaliteit wordt vaak verward met doublethink, waarbij het individu opzettelijk besluit iets te geloven waarvan hij gelooft dat het onwaar is. Integendeel, deze theorie postuleert dat mensen hun intellectuele normen versoepelen als de kosten van het bezitten van foutieve overtuigingen laag zijn.

Voorkeuren en overtuigingen

Waarom nemen voorkeuren uiteindelijk de plaats in van rationele overtuigingen? De rationele irrationaliteitsbenadering stelt dat dit gebeurt als er nieuwe overtuigingen verschijnen die zo aantrekkelijk zijn dat ze de waarheidscriteria van mensen versoepelen.

In de regel gebeurt dit als een of meer van de volgende voorwaarden aanwezig zijn:

• Eigenbelang vooringenomenheid. Geloven in iets komt persoonlijk ten goede aan degenen die erin geloven, of aan de groep waarmee ze zich identificeren. Bijvoorbeeld, als je veganist bent, zul je geneigd zijn te geloven wat andere veganisten zeggen, ook al is dat vergezocht.
• Overtuigingen over je zelfbeeld. Je hebt de neiging meer rekening te houden met wat het beeld bevestigt dat je van jezelf hebt, of dat je wilt aannemen en uitstralen. Bijvoorbeeld, als je er dapper uit wilt zien, ben je eerder geneigd alles te geloven wat suggereert dat je dat ook bent, hoe dwaas het ook mag zijn.
• Overtuigingen door sociale verbondenheid. Je hebt de neiging de overtuigingen te behouden die je in staat stellen bij een groep te blijven of toegang te krijgen tot een groep waar je graag bij wilt horen.
• Samenhangvooringenomenheid. Je bent geneigd te geloven in nieuwe ideeën die bij je bestaande passen, ook al is er geen bewijs dat ze ondersteunt.

Geloof wat je wilt geloven…

De theorie van de rationele irrationaliteit stelt dat je vaak gelooft wat je wilt geloven, ook al is er bewijs dat het niet waar is. Dat komt omdat je een zeker voordeel ontleent aan dit soort onbedoeld zelfbedrog. Een bepaald belang bevredigt je en daarom blijf je bij je standpunt.

Dit heeft grote implicaties, vooral in de politieke arena. Veel mensen kiezen bijvoorbeeld ongeschikte leiders, maar niemand kan verklaren waarom. De theorie van rationele irrationaliteit verklaart de redenen waarom dit verschijnsel zich voordoet.

Uiteindelijk is, vanuit het collectief gezien, het gewicht van aantrekkingskracht meer waard dan dat van ideeën. Dat is de reden waarom gekke overtuigingen vaak collectief opgelegd worden. Ze bieden iets (een paradijs, verlossing, uniek welzijn, enz.). Dit wordt zo aantrekkelijk dat men afstand doet van de rede.