Heuristieken: de sneltoetsen van de geest

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Alejandro Sanfeliciano.

Laatste update: 27 december, 2022

Mensen worden al langere tijd gezien als rationele wezens die hun omgevingen grondig en nauwkeurig beoordelen. Maar volgens de woorden van S.E. Taylor, zijn we “cognitief aanhankelijk.” Dit is een metafoor die de mens neerzet als een een wezen dat mentale processen optimaal benut. De cognitieve strategieën die ons helpen dit te bereiken, worden heuristieken genoemd.

Wat zijn heuristieken?

Heuristieken zijn de mentale sneltoetsen die we inzetten om complexe, cognitieve problemen op te lossen. Het zijn onbewuste regels die ons problemen helpen te herformuleren. Zo worden ze simpeler en wordt het bedenken van oplossingen een bijna geautomatiseerd proces.

Dankzij heuristieken hoeven we niet bij elk probleem hard na te denken. Deze snelkoppelingen zijn echter niet altijd even nauwkeurig. Soms maken we er zelfs fouten door.

Er bestaan verschillende soorten cognitieve heuristieken die we haast dagelijks inzetten. In dit artikel gaan we het echter alleen hebben over degenen die we het vaakst gebruiken. Dit zijn de volgenden: de representativiteitsheuristiek, de beschikbaarheidsheuristiek, de ankerheuristiek en de familiariteitsheuristiek.

Representativiteitsheuristiek

Deze mentale snelkoppeling betreft het inschatten van hoe hoog de kans is dat een bepaalde stimulus tot een zekere categorie hoort. Deze stimuli kunnen mensen, gebeurtenissen, objecten of wat dan ook zijn. Door oppervlakkige eigenschappen te beoordelen en bestaande categorieën in gedachten te houden, delen we deze stimuli in.

Nu komt het knelpunt: niet alles dat binnen een bepaalde categorie past, is per se waar. Zoals we eerder al zeiden kunnen heuristieken er namelijk toe leiden dat we fouten maken.

We geven je voorbeeld van een representativiteitsheuristiek. Stel je voor dat iemand je aan 3 nieuwe mensen voorstelt. Voordat je ze daadwerkelijk ontmoet, weet je al dat 1 van deze mensen een leraar is. Na een kort gesprek met de 3 mensen, kom je er achter dat 2 hiervan geen boodschap hebben aan kinderen.

De overgebleven persoon vindt kinderen juist leuk. Door representativiteitsheuristieken te gebruiken, kun je tot de conclusie komen dat degene die kinderen wel leuk vindt, ook de leraar is.

Beschikbaarheidsheuristieken

Deze heuristiek wordt ingezet om de volgende dingen in te schatten: de waarschijnlijkheid van een gebeurtenis, de frequentie waarop een bepaalde categorie stimuli voorkomt of de relatie tussen deze twee dingen. Deze inschatting wordt gemaakt door te refereren aan hoeveel herinneringen we van een bepaalde stimulus (of stimulicategorie) hebben.

Je zou het kunnen vergelijken met het vragen naar intuïtieve statistische feiten, gebaseerd op herinneringen. Intuïtieve statistische feiten bestaan echter niet, omdat statistiek gebaseerd is op nummers).

Dat alles is een hele mond vol en misschien niet zo makkelijk te begrijpen. Om het duidelijker te maken, gebruiken we weer een voorbeeld. In dit geval gaat het om de vraag: zijn er meer psychologen of psychiaters? Om deze vraag te beantwoorden, kunnen we gebruik maken van de beschikbaarheidsheuristiek.

Welke van de twee categorieën komt vaker voor in ons geheugen? Psychologen of psychiaters? Als we meer ervaringen hebben opgedaan met psychologen, zal ons antwoord dat reflecteren.

Ankerheuristiek en aanpassingsheuristieken

Wanneer we ons in een onzekere situatie bevinden en we geen kennis uit eerdere ervaringen hebben kunnen op doen, kunnen we toch een referentiepunt vinden. Dit proces wordt de anker- en aanpassingsheuristiek genoemd. Het referentiepunt is hierbij het anker en ons beginpunt. Vervolgens worden verschillende intuïtieve aanpassingsstrategieën ingezet om de onzekere situatie op te lossen.

Deze situatie wordt vaak in gezet wanneer we ons bepaalde dingen proberen in te beelden. Om een voorbeeld te geven: wat is het gemiddelde inkomen van werkende Nederlanders? Eerst denken we waarschijnlijk aan ons eigen jaarlijks inkomen. Zit dit onder of boven het gemiddelde? Nadat we de nodige aanpassingen hebben gemaakt aan onze denkwijzen, zullen we een antwoord hebben op de bovengestelde vraag.

Een fout die bij dit soort heuristieken vaak voor komt is het zogeheten “valse consensus-effect.” Dit is een cognitieve bias die ervoor zorgt dat we overschatten hoeveel we gemeen hebben met anderen. We concluderen dat hun overtuigingen, meningen en gedachten overeenkomen met de onze. Dat resulteert in een de bovengenoemde “valse consensus.” In het geval van de ankerheuristiek is onze mening het anker waar we de gedachten van anderen uit afleiden.

Familiariteitsheuristiek

Dit is de neiging om de kans op een gebeurtenis in te schatten op basis van hoe makkelijk we ons deze kunnen voorstellen. Hoe makkelijker het is om een mentaal beeld te schetsen van iets, hoe waarschijnlijker het is dat we geloven dat het mogelijk is.

Deze heuristiek lijkt sterk in verband te staan met zogeheten “contrafactorisch denken.” Dit staat op zijn beurt weer in verbinding met de zogenaamde “hindsight bias” (“terugkijk-bias”). Hierbij denken we terug aan gebeurtenissen uit het verleden of in het heden. We proberen hierbij alternatieve uitkomsten in te beelden om ons beter te voelen. Wat bereiken hiermee echter vaak het tegenovergestelde.

Een typisch voorbeeld van dit contrafactorisch denken is de “wat nou als…?” vraag. Dit is een typisch soort commentaar dat we geven wanneer we terug denken aan iets. We vragen ons dan af wat had kunnen gebeuren als het een of ander op een net iets andere wijze was verlopen.

Nog een voorbeeld hiervan gaat om het winnen van een zilveren medaille. Degene die op de tweede plek staat, is niet altijd even gelukkig als degene die brons heeft gewonnen. Hoe kan dat? Nou, degene met de zilveren medaille kan zich gemakkelijk voorstellen hoe het zou voelen om gewonnen te hebben. Nu verkeert hij echter in “slechtere” situatie.

Degene die op de derde plaats staat, kan zich echter heel goed voorstellen hoe het zou zijn geweest als hij net wat slechter had gepresteerd. Dan had hij geen enkele medaille in ontvangst mogen nemen! Dan is brons uiteraard de betere optie. Vandaar dus ook de immense blijdschap die iemand op de derde plek voelt (in vergelijking met degene op de tweede plaats).

Tot slot

Nu we dit dus weten over heuristieken, zul je vast in staat zijn om een aantal gelegenheden aan te wijzen waarin je ze zelf inzet. Ze zijn dan wel dikwijls onnauwkeurig en enkel gebaseerd op onze intuïtie, toch zijn het onze uit evolutie voortgekomen “wapens” om bepaalde problemen snel en efficiënt af te handelen. Natuurlijk is het niet de bedoeling dat we deze heuristieken inzetten bij het maken van belangrijke keuzes. In zo’n gevallen hoor je juist extra voorzichtig te zijn.