Bipolaire stoornis: wat is het eigenlijk?
In de populaire psychologie, de ‘straat-‘psychologie, wordt bipolaire stoornis als volgt omschreven: een stoornis waarbij mensen regelmatige en oncontroleerbare stemmingswisselingen hebben. Eerst zijn ze verdrietig, dan gelukkig, dan worden ze kwaad om daarna weer rustig te zijn. Maar dat is niet volledig waar. Bipolaire stoornis moet accurater en meer gedetailleerd omschreven worden.
Er zijn twee vormen van bipolaire stoornis: type I en type II. Type I is gekenmerkt door manische of euforische episodes. Anderzijds is het kenmerk van type II dat hypomanische periodes afwisselen met depressieve. In dit artikel zullen we duidelijk omschrijven wat deze termen betekenen.
Manische en hypomanische eposides
Wat is een manische episode?
Volgens de DSM-5 worden manische episodes gekenmerkt door een welbepaalde periode waarin de gemoedsstemming op een abnormale en aanhoudende manier verhoogd is. De persoon is uitbundig of prikkelbaar. Bovendien treedt er een abnormale of aanhoudende stijging in de activiteit of energie op.
Tijdens een periode van minstens een week (of in het geval dat het probleem zo acuut is dat de persoon moet opgenomen worden) is de persoon het grootste deel van de dag in deze toestand. Minstens nog drie bijkomende symptomen moeten optreden (minder slapen, meer zelfvertrouwen of gevoelens van grootheid, te vaak deelnemen aan risicovolle activiteiten, enzovoort).
Gewoonlijk wordt de gemoedsstemming van iemand in een manische episode beschreven als euforisch, extreem gelukkig, high of zich ‘op de top van de wereld’ voelen. Ze kunnen bijvoorbeeld spontaan gesprekken beginnen met vreemden. Hun gedachten gaan vaak veel sneller dan ze in woorden kunnen uitdrukken.
De gemoedsstemming van iemand tijdens een manische episode wordt meestal omschreven als euforisch, extreem gelukkig, high, of het gevoel ‘op de top van de wereld’ te staan.
Een uitbundige gemoedsstemming, te groot optimisme, grootheidsgevoel en een gebrek aan oordeelsvermogen leiden tot risicovol gedrag. Mensen gaan te veel uitgeven, geven hun bezittingen weg, rijden roekeloos, doen domme investeringen en vertonen ongewone seksuele losbandigheid. Meestal veroorzaken deze gedragingen niets anders dan economische en sociale verliezen voor de persoon.
Het kan ernstig genoeg zijn om aanzienlijke achteruitgang te veroorzaken in hun sociaal en beroepsmatig functioneren. Soms is een opname in een ziekenhuis nodig. Het kan ook leiden tot psychotische symptomen (waanvoorstellingen, hallucinaties, enzovoort).
Wat is een hypomanische episode?
De DSM-5 omschrijft een hypomanische episode op de volgende manier. Het is een duidelijk afgelijnde periode waarin de gemoedsstemming abnormaal en aanhoudend verhoogd, uitbundig of prikkelbaar is. Tegelijkertijd stijgt de activiteit of de energie op een abnormale of aanhoudende manier. Dit duurt minstens vier opeenvolgende dagen.
Als we dit vergelijken met de manische episode, dan is de hypomanische episode niet ernstig genoeg om een ingrijpende verandering te veroorzaken in het sociale en professionele functioneren. Bovendien vereist het geen opname in het ziekenhuis. Het leidt ook niet tot psychotische symptomen.
In vergelijking met een manische episode is een hypomanische episode niet ernstig genoeg om hospitalisatie noodzakelijk te maken.
Depressieve episode
Depressie is algemeen bij iedereen goed bekend. In de omgangstaal gebruiken mensen het woord om gevoelens van verdriet, melancholie, uitputting, slapeloosheid, lethargie, enzovoort te beschrijven. Maar we willen nu ook bekijken welke criteria vervuld moeten worden om de diagnose depressieve episode te kunnen stellen.
De DSM-5 stelt dat minstens vijf van de volgende symptomen bijna dagelijks en het grootste deel van de dag aanwezig moeten zijn gedurende een periode van minstens twee weken. Bovendien moet de persoon in kwestie ook een bedrukte gemoedsstemming vertonen of een verlies van interesse of plezier.
Een bedrukte gemoedsstemming
Minstens negentig procent van de patiënten met een depressie zijn verdrietig of neerslachtig. Het is belangrijk te vragen wat hun beste en hun ergste momenten van de dag zijn. Is er iets dat hen helpt om zich beter te voelen? Want deze factoren zijn verbonden met die gevoelens.
Anhedonia
Dit is het verlies van plezier in dagelijkse activiteiten. Niets geeft hen een goed gevoel. Op stap gaan, familie bezoeken of televisie kijken… bij geen enkele activiteit voelen ze zich goed.
Veranderingen in de eetlust en/of in gewicht
Dit zijn de criteria om dit symptoom te meten. Er moet sprake zijn van een toename of afname van het gewicht over een tijdsduur van één maand en die vijf procent boven de normale hoeveelheid is. Soms kan het echter moeilijk zijn om dit symptoom te evalueren.
Slaapstoornissen
Men heeft slapeloosheid altijd beschouwd als een symptoom van depressie. Maar de twijfel groeit of hypersomnia atypisch aan het worden is. Er zijn drie verschillende vormen van slapeloosheid die onderzocht moeten worden: kortstondig, acuut en chronisch. Bovendien is het belangrijk te analyseren hoe moe de patiënt is gedurende de dag. Het maakt niet uit of zijn slaap al of niet herstellend werkt of niet. Ga ook na hoeveel tijd iemand in bed doorbrengt, enzovoort.
Het algemene criterium voor kortstondige insomnia is dat het minder dan een week duurt. We spreken van acute slapeloosheid als een patiënt gedurende een periode van minder dan een maand niet goed slaapt. Chronische insomnia duurt langer dan een maand. Voor hypersomnia zijn er geen criteria bepaald.
Psychomotorische stoornissen
Dit verwijst naar psychomotorische vertraging en onrust. Om in aanmerking te komen voor de diagnose moet er een bepaald gedrag optreden dat zichtbaar is voor anderen.
Verlies van of gebrek aan energie
Patiënten vermelden soms dat ze weinig energie hebben. Maar eigenlijk gaat het meer over een gebrek aan interesse.
Overdreven zelfkritiek, schuldgevoel of een gebrek aan eigenwaarde
Het is belangrijk de patiënt te vragen zichzelf te beschrijven. Observeer daarna ook hoe hij zijn vrienden en familie beschrijft.
Moeilijkheden met concentreren, denken of beslissingen nemen
Een typische vraag die de arts zal stellen aan de patiënt, is of hij in staat is gesprekken en TV-programma’s te volgen. Kan hij zich focussen op zijn werk, enzovoort.
Zelfmoordgedachten of gedachten aan de dood die steeds terugkeren
Tussen de zestig en de tachtig procent van de zelfmoorden worden gepleegd door mensen met de diagnose depressie. Een depressie verhoogt het risico op zelfmoord met dertig procent in vergelijking met de rest van de bevolking.
Wanneer iemand vijf of meer van deze symptomen vertoont, betekent dat nog niet automatisch dat de diagnose depressieve stoornis van toepassing is. Er moet ook sprake zijn van een aanzienlijke psychosociale achteruitgang. Bovendien mag hun toestand niets te maken hebben met de effecten van middelengebruik of met een medische aandoening (zoals dementie) of met de effecten van een normale reactie op rouw.
Om de diagnose depressieve episode te kunnen stellen moet de persoon een bedrukte gemoedsstemming vertonen of een verlies van interesse of plezier.
Kenmerken van bipolaire stoornis type 1
Bipolaire stoornis type I wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van manische episodes. Vóór of na deze episode kan er sprake zijn van hypomanische of depressieve episodes.
Tijdens de manische episodes erkennen mensen meestal niet dat ze ziek zijn. Ze begrijpen ook niet dat ze behandeling nodig hebben. Dus gaan ze zich hier heftig tegen verzetten. Ze hebben de neiging om hun kledij, make-up of persoonlijk voorkomen te veranderen om meer opvallend en seksueel suggestief te zijn.
Sommige patiënten worden agressief en uiten fysieke bedreigingen. Ze hebben waanvoorstellingen waardoor ze mensen lichamelijk kunnen aanvallen of zelfmoord plegen. Hun beoordelingsvermogen is verzwakt, ze hebben een gebrek aan besef en zijn hyperactief. Het resultaat hiervan is dat manische episodes catastrofale gevolgen kunnen hebben.
De gemoedsstemming van de persoon kan snel omslaan in woede of depressie. Tijdens de manische episodes kunnen depressieve symptomen optreden. Die kunnen enkele momenten duren maar ook uren en in zeldzame gevallen, dagen.
Bipolaire stoornis type I wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van een manische episode.
Het risico op zelfmoord bij bipolaire stoornis type I
De DSM-5 schat dat het risico op zelfmoord bij deze patiënten vijftien keer hoger is dan bij de rest van de bevolking. Een vierde van alle zelfmoorden komt voor bij mensen met deze stoornis.
Kenmerken van bipolaire stoornis type II
Bipolaire stoornis type II wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van een hypomanische episode en een depressieve episode. Manische episodes treden dus uitsluitend op bij type I. Mensen met type II gaan meestal naar de arts tijdens een depressieve episode. Ze klagen ook erg zelden over symptomen die eigen zijn aan hypomanie. Hypomanische episodes zelf leiden meestal niet tot deze stoornis.
De stoornis die men associeert met type II, is een gevolg van de depressie episode. Er is namelijk sprake van een aanhoudend patroon van onvoorspelbare en schommelende stemmingswisselingen, en van een patroon van onbetrouwbare interpersoonlijke of professionele relaties. Mensen met deze stoornis zien hun hypomanische episodes meestal niet als pathologisch of ongunstig. Maar hun grillige gedrag kan andere mensen wel storen.
Een veel voorkomende eigenschap van deze stoornis is impulsiviteit. Dit kan bijdragen aan zelfmoordpogingen en stoornissen als gevolg middelengebruik.
Bipolaire stoornis type II wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van een hypomanische episode en een depressieve episode.
Het risico op zelfmoord bij bipolaire stoornis type II
Volgens de DSM-5 is het risico op zelfmoord hoger bij type II. Ongeveer een derde van de patiënten met deze stoornis heeft een geschiedenis van zelfmoordpogingen. Maar de patiënten met type II slagen vaker in hun poging dan mensen met type I.
Bibliografie:
American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition: DSM-5. United States, 2013.