Zelfbedrog: leugens die jou op de been houden

Bedrog als levensgezel

Bedrog en leugens zijn deel van het leven. Zelfs de natuur maakt gebruik van dit middel. Denk aan virussen die in staat zijn het immuunsysteem voor de gek te houden zodat ze het lichaam binnen kunnen dringen, of de dans van verwarring en leugens tussen roofdier en prooi, waarin iedereen alleen maar bezig is met zijn eigen overleving. Maar hoe zit het met ons mensen?

Verder nog dan de leugens die vermomd zijn als goede intenties met als doel iets concreets te bereiken, zijn er de leugens waarmee we onszelf voor langere tijd zoet houden, of zelfs ons hele leven lang. Deze leugens worden gecreëerd om de realiteit te ontvluchten, en gebruiken het onderbewustzijn als toevluchtsoord.

Dostojevski schreef in zijn roman Aantekeningen uit het ondergrondse:

“Elk mens heeft herinneringen die hij tegen niemand zou vertellen, alleen maar tegen zijn vrienden. Hij heeft andere kwesties in zijn gedachten die hij niet eens tegen zijn vrienden zou onthullen, alleen maar tegen zichzelf, in het geheim dat wel. Maar er zijn nog andere dingen die een mens niet eens tegen zichzelf durft te vertellen, en elk fatsoenlijk mens heeft een aantal van deze dingen in zijn geest verborgen. Hoe fatsoenlijker hij is, hoe meer van deze dingen hij in zijn geest heeft.”

Niemand is vrij van zelfbedrog

Taal en bewustzijn zijn belangrijk bij zelfbedrog. Hoewel de realiteit is wat zij is, en in gedachten houdend dat iedereen zijn eigen realiteit construeert, is het door middel van taal dat we onze realiteit omschrijven en overbrengen op onszelf. Realiteit is een reflectie van hoe wij deze overbrengen.

In gedachten houdend dat we ontzettend bekwaam zijn in het creëren van tegenstrijdige overtuigingen over willekeurig welk aspect van het leven, wie kan er dan vrij zijn van zijn eigen aannames of gekeuvel?

Leugens om de realiteit te ontvluchten

Er is een heel geraamte van leugens dat ons op de been houdt, maar dat ons soms ook, zonder dat wij dit doorhebben, aan bepaalde situaties vastketent. Het zijn vaak deze bindende leugens die ervoor zorgen dat we het gevoel hebben dat we maar niet vooruit kunnen komen, wat we ook doen.

Wanneer het gewicht van de waarheid te heftig of bedreigend is, zal onze angst om te lijden er soms voor zorgen dat we de realiteit vermijden, en dus negeren we het en bedriegen we onszelf. En we vullen deze lege ruimtes automatisch op met verklaringen, verbeelding en fantasie. Dat is waar het populaire gezegde ‘wat het oog niet ziet, wat het hart niet deert’ vandaan komt.

Immers als je niet ziet wat er gebeurt, kan het je ook geen pijn doen, het gevaar wordt kleiner, de angst verdwijnt, en je kunt vooruit bewegen. De feiten zijn genegeerd, en je hebt de betekenis van de ervaring veranderd. De leugen is er, maar je ziet haar niet. Ze zit verborgen achter de stilte, de rechtvaardigingen, de onderhandelingen en de glazen kastelen die je hebt opgebouwd.

Een vermomming die doet denken aan het ‘valse zelf’ van Winnicott, waarin de leugen al van jongs af aan als deel wordt beschouwd van de natuurlijke ontwikkeling van menselijke identiteit. Een vermomming die het leed en de ellende verzacht die ontstaan is door de verwachtingen van ouders, verwachtingen waaraan niet voldaan is door de kinderen. Ze onteigenen zichzelf zodat ze eindelijk een personage kunnen construeren dat past bij het ideaalbeeld dat hun ouders hebben vastgesteld.

Alledaags zelfbedrog

Zelfbedrog wordt tevens gebruikt om te voldoen aan onze eigen verwachtingen of die van andere mensen. We bedriegen onszelf daarnaast omdat we niet willen zien wat er bij ons gebeurt of omdat we niet willen voelen wat we voelen, en dit is een manier waarop we onszelf rechtvaardigen.

Het komt voor in liefdesrelaties wanneer we liever blind blijven voor het feit dat de relatie steeds meer afbrokkelt, of dat we niet meer hetzelfde voelen als eerst. Het komt ook voor bij verslavingen, wanneer de persoon gelooft dat hij de situatie onder controle heeft. Of in sociale en politieke relaties, en ga zo maar door.

Zelfbedrog is een belangrijke afweer die we gebruiken tegen gevaar. Het is als een schild dat ons beschermt tegen ervaringen die moeilijk te accepteren zijn, een schild van personages, zoals William Reich dit noemt. Een schild waarachter je kunt schuilen en dat je kunt gebruiken om jezelf te beschermen tegen angst terwijl je je een weg baant door deze soms vijandige wereld.

Hoe beter je jezelf bedriegt, hoe beter je anderen bedriegt. En de beste manier om het bedrog te negeren is door je er niet bewust van te zijn.

De effecten van zelfbedrog

Zelfbedrog kan verschillende effecten hebben, en soms komt het ons duur te staan. Onze wereld kan versnipperd raken, want ook al negeren we de feiten nog zo hard, ze zullen altijd aanwezig zijn in ons onderbewustzijn, waar zij geïmiteerd worden door bewuste leugens.

Zoals Daniele Goleman stelt in zijn boek The Blind Spot, houdt de eerste stap die je moet zetten om je bewust te worden van zelfbedrog in dat je je realiseert dat je je er niet bewust van bent. Dat wil zeggen, dat je de mogelijkheid dat je jezelf in zeker opzicht misschien aan het bedriegen bent overweegt, en dat je je vervolgens verdiept in het web dat je geweven hebt om de realiteit te ontvluchten.

We zijn geneigd om ons niet te realiseren waar we onszelf allemaal blind voor maken, en we realiseren ons tevens niet dat we ons dit niet realiseren. De meesten van ons maken, onbewust, een pact met het oude Arabische gezegde:

‘Maak de slaaf niet wakker, want hij droomt dat hij vrij is.’ Maar de wijze man zei: ‘Maak de slaaf wakker! Vooral als hij droomt dat hij vrij is. Maak hem wakker en laat hem inzien dat hij een slaaf is; alleen door middel van dit bewustzijn zal hij zichzelf kunnen bevrijden.’

Ik wil geen troostende leugens; ik wil de waarheid, zelfs als die pijnlijk is