Nationalisme en de invloed ervan op de samenleving

Alfred Einstein zei dat nationalisme de mazelen van de mensheid is, een infantiele ziekte. Maar waarom ontwikkelen we die sterke identiteit ten opzichte van ons eigen volk of cultuur? En, heeft het enig nut?

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 26 mei, 2023

Figuren als Sigmund Freud en Abraham Maslow leerden ons dat een van onze sterkste drijfveren de bevrediging is van de behoefte om erbij te horen. In het proces van socialisatie gaan we van het egocentrische naar het sociaal-centrische.

Tijdens die stap ontwikkelen sommigen van ons een sterke nationale gehechtheid. Met andere woorden, een emotionele, attitudinale en identiteitsband met ons eigen volk. Dit is nationalisme.

Nationalisme heeft een complexe geschiedenis. Door het vanuit een sociaalpsychologisch perspectief te bekijken, kunnen we de anatomie ervan begrijpen. Het is een concept waarin het ‘wij tegen zij’ idee diepe conflicten en geostrategische problemen schetst. Bijvoorbeeld die welke momenteel plaatsvinden in landen als Noord-Korea.

Nationalisme

De laatste jaren heeft het nationalisme zich opnieuw gevestigd in onze samenlevingen. Zo bevorderde Donald Trump de heropleving ervan met zijn America First beleid. Dan was er Brexit en het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit Europa. Dit demonstreerde hun verlangen om als land hun identiteit te bepalen. Maar, wat betekent nationalisme eigenlijk? En hoe wordt het gedefinieerd?

De psycholoog Joshua Searle-White van de Clark University (VS) legde nationalisme uit in zijn boek The Psychology of Nationalism (2001). Hij definieerde het als de ontwikkeling van een sterke identiteit en gehechtheid aan een natie. In feite bevredigt het land alle emotionele, culturele en sociaal-economische behoeften van het individu. Deze intense verbondenheid betekent echter vaak dat ze hun eigen natie als superieur aan andere zien.

Hierin schuilt precies het gevaar van nationalisme. Er is een verhevigde loyaliteit tegenover het eigen gebied en de mensen van de ingroup. De leden markeren inderdaad duidelijke verschillen tussen ‘wij’ en ‘zij’.

Hoewel dit niet intrinsiek slecht is, zijn er bepaalde factoren die door de geschiedenis heen tot meer dan één conflict hebben geleid. De sociaal psycholoog Erich Fromm vreesde het nationalisme. Hij zag het als een vorm van incest en krankzinnigheid(The Sane Society, 1955).

De kenmerken van nationalisme

Waar komt nationalisme vandaan? Waarom organiseren mensen zich soms in identiteitsgroepen en komen ze in conflict met anderen? Ten eerste moeten we begrijpen dat het een sociaal en psychologisch geconstrueerd complex verschijnsel is.

Onderzoek (Engelse link) van de Indira Gandhi National University (India) stelt dat het nationalisme in het 18e-eeuwse Europa opbloeide met de Franse Revolutie. Tot op zekere hoogte vormde dit de moderne wereld. Later vestigden de Napoleontische oorlogen, gevoegd bij de 19e-eeuwse revoluties en antikoloniale bewegingen, het begrip natie, nationalisme en ook sociale identiteit.

Dit zijn enkele van de theorieën rond nationalisme.

1. Primordiale en psychobiologische theorieën

De primordiale opvatting van nationalisme werd in de jaren zeventig bedacht door de antropoloog Clifford James Geertz. Volgens dit model kan dergelijk gedrag geworteld zijn in elke cultuur. Het komt voort uit emoties en wordt overgedragen binnen families.

Deze theorie beweert ook dat nationalisme verbonden is met cultuur en religie. In feite is het inherent aan veel mentaliteiten, omdat het gaat om de ideeën waarmee we opgroeien en wat ons wordt overgedragen.

Pierre van den Berghe nam de psychobiologische factor op in zijn boek, The Ethnic Phenomenon (1981). Hij beweerde dat nationalisme een vorm van sociale evolutie is waarin zich een vorm van groepszelfbewustzijn ontwikkelt.

2. Modernistische theorie

Modernistische theorieën ontstonden in de loop van de 19e eeuw. Zij definieerden nationalisme als een manier om de samenleving en haar economie te moderniseren. De identiteit van een plaats bevorderde de eenheid ervan in de zoektocht naar gemeenschappelijke verbetering. Na verloop van tijd leidde dit verschijnsel echter tot onethische bewegingen.

Volgens Anthony D. Smith zijn de voorwaarden voor het ontstaan van nationalisme als volgt:

• Een oorlogsverleden.
• Een afgebakend thuisland.
• Historische en/of religieuze erfenissen.
• Een vijandige sociale situatie of een omgeving in crisis.
• Bijzondere gebruiken, evenals een specifieke taal of cultuur.

3. Instrumentalistische theorieën

Instrumentalisme gelooft dat nationalisme het resultaat is van een reeks triggerende politieke, sociale en economische gebeurtenissen. Het wordt gezien als een dynamisch verschijnsel dat varieert en zich aanpast. Dat gezegd hebbende, is het doel ervan altijd om iets te bereiken, zoals verandering of het uiten van onvrede. De meest prominente voorstander van dit model was Fredrik Barth.

4. Economistische theorieën

Het economistische model stelt dat nationalisme, in plaats van uit te gaan van een bewustzijn of genegenheid voor de eigen cultuur, taal en geschiedenis, zijn wortels heeft in economische belangen. Daarom is patriottisme een poging om mechanismen te bevorderen waarmee direct of indirect economisch gewin kan worden behaald.

Soorten nationalisme

Er zijn veel deskundigen op het gebied van de psychosociologie die volhouden dat het niet mogelijk is om te spreken van verschillende soorten nationalisme. Zij menen dat het zich altijd op dezelfde manier manifesteert en vergelijkbare wortels heeft.

Anderen stellen echter voor dat er wel degelijk differentiaties mogelijk zijn. Bovendien beweren zij dat mensen vaak verschillende categorieën van nationalisme combineren. Daarom is geen enkele ervan exclusief.

Dit zijn de verschillende soorten nationalisme die zijn geïdentificeerd.

1. Burgerlijk

De staat verkrijgt macht dankzij zijn burgers. De wil van het volk vormt de identiteitsbasis van een land. Voorbeelden hiervan zijn de Verenigde Staten en Frankrijk na de revolutie.

2. Etnisch

Dit definieert landen die zich identificeren met unieke en bijzondere etniciteiten. Ze hebben een erfenis die ze allemaal delen. Bijvoorbeeld hun eigen taal en gemeenschappelijke afkomst. Bovendien gebruiken ze deze soms om hun vermeende recht op zelfbeschikking te rechtvaardigen.

3. Religieus

Dit zijn de klassieke theocratieën. In een theocratie deelt de hele natie dezelfde godsdienst en leerstellingen. Op basis daarvan wordt de staat geschapen.

4. Cultureel

Deze omvatten culturele tradities, overtuigingen en een gedeelde geschiedenis. Cultureel nationalisme schetst sociale verschijnselen waarbij een land of zijn instellingen worden gedefinieerd en geïdentificeerd door dezelfde gedeelde cultuur. Zionisme is daar een voorbeeld van.

5. Status

Fascisme is een duidelijk voorbeeld van dit soort nationalisme. Dit is een context waarin het individu bestaat om bij te dragen aan het gemeenschappelijke doel om de kracht en de identiteit van hun land te behouden.

De voor- en nadelen van nationalisme

Martin Luther King zei dat nationalisme plaats moet maken voor internationalisme, voor bredere en vooral inclusieve perspectieven. Deze figuur die droomde van een betere wereld was inderdaad niet, zoals je zou verwachten, een aanhanger van de nationalistische manier van denken.

George Washington University (VS) gaf een overzicht (Engelse link) uit dat beweert dat de opkomst van het nationalisme tegenwoordig duidelijk is bij leiders als Donald Trump, Jair Bolsonaro, Viktor Orban en Vladimir Poetin. We weten dat deze bewegingen bevolkingen verdelen en sociale conflicten van uiteenlopende ernst veroorzaken.

Toch heeft het nationalisme er niet altijd naar gestreefd democratieën te vernietigen en oorlogen te beginnen. Bijvoorbeeld, Mahatma Gandhi en Nelson Mandela definieerden zichzelf allebei als nationalisten. Dus waar ligt de balans?

Positieve aspecten

De grote Europese bewegingen voor vrijheid en rechtvaardigheid in de achttiende en negentiende eeuw dienden om absolute monarchieën omver te werpen. Daardoor ontstond een nieuwe bloei van sociale rechten, moreel besef en identiteit.

Tegenwoordig stelt de president van Canada, Justin Trudeau, een nationalistische vorm voor die gebaseerd is op gedeelde waarden en niet zozeer op etnische, religieuze of historische aspecten. Het probleem is natuurlijk dat niet al het nationalisme deze prosociale gedragingen bevordert.

Negatieve aspecten

Het is niet moeilijk om de effecten van op nationalisme gebaseerde gedachten en praktijken af te leiden. In feite rechtvaardigen degenen die een unieke identiteit verdedigen en aansporen soms geweld als een instrumentele daad om hun idealen, geradicaliseerde gedachten en eigen versie van de waarheid op te leggen. Veel van onze grote menselijke tragedies zijn inderdaad te wijten aan nationalisme.

Slotbeschouwing

Moslims, christenen of joden. Britten, Libanezen, Portugezen, Turken of Amerikanen. Ongeacht onze religies of nationaliteiten zijn we allemaal mensen die een kwetsbare planeet bewonen. Maar als we te veel in beslag worden genomen door onze specifieke verschillen en geschillen, zouden we wel eens meer mondiale problemen kunnen verwaarlozen.

Vandaag de dag worden we inderdaad met veel uitdagingen geconfronteerd. Bijvoorbeeld sociale en economische crises, maar ook die in verband met klimaatverandering.

Daarom zouden we kunnen zeggen dat de tijd gekomen is om het concept van transnationalisme over te nemen. Dit houdt in dat we de werkelijkheid voorbij onze eigen nationalistische identiteiten bekijken en onszelf mondiaal gaan beschouwen.

Carl Sagan zei ooit dat ieder van ons die ooit geleefd heeft dezelfde aarde bewoonde, die hij zag als “een eenzame stip in de grote omhullende kosmische duisternis… een stofje dat in een zonnestraal zweeft.” Dus wie zegt dat iemand van ons belangrijker is dan een ander?