Emergentisme begrijpen, een filosofisch paradigma

Is het geheel gelijk aan de som der delen? Kan een systeem alleen worden begrepen op basis van de relatie tussen de elementen ervan? Deze en andere vragen probeert het emergencyisme te beantwoorden.

Geschreven en geverifieerd door de filosoof Matías Rizzuto.

Laatste update: 12 maart, 2024

Emergentisme is een filosofische theorie die stelt dat complexe systemen eigenschappen vertonen die hun afzonderlijke componenten niet bezitten. Dit perspectief is radicaal tegengesteld aan reductionisme, dat ervan uitgaat dat alle verschijnselen verklaard kunnen worden door de som van kleinere eenheden.

Het idee dat complexe systemen niet herleidbaar zijn tot de eigenschappen van hun onderdelen is erg nuttig voor het denken over verschijnselen zoals bewustzijn. Hoewel het emergentisme zeer relevant is voor de filosofie van de geest, roept het ook discussies op in de filosofie van de biologie en de wetenschapsfilosofie in het algemeen.

Oorsprong van het emergentisme

Het emergentisme vindt zijn oorsprong in de 19e eeuw, een periode van grote transformaties in wetenschap en filosofie. Het ontstond als reactie op de heersende reductionistische en mechanistische tendens van die tijd.

Figuren als John Stuart Mill en George Henry Lewes waren pioniers van deze theorie. Mill introduceerde het idee dat effecten meer kunnen zijn dan de som van hun oorzaken, een sleutelbegrip in emergentisme. Maar het was zijn leerling, Lewes, die de term “emergent” bedacht, waardoor het paradigma zijn naam kreeg.

In de 20e eeuw won het emergentisme terrein dankzij denkers als C. D. Broad. Zijn werk zorgde voor nauwkeurigheid en diepgang en legde de fundamenten die deze filosofische stroming zouden definiëren. Broad stelde dat sommige fenomenen reduceerbaar zijn, maar dat andere een emergente verklaring nodig hebben.

Fundamentele principes

Emergentisme is gebaseerd op de vooronderstelling dat de eigenschappen van een systeem niet alleen voorspeld kunnen worden door de onderdelen ervan te kennen. Het stelt dat in de interactie tussen deze onderdelen nieuwe eigenschappen ontstaan die uniek zijn voor het hele systeem.

Vanuit deze theorie is het reduceren van complexe fenomenen tot meer basale componenten onvoldoende om de werking van de menselijke geest of ecosystemen te begrijpen. Zelfs als we bijvoorbeeld de neurochemische verbindingen in de hersenen volgen, blijken de eigenschappen van gedachten niet herleidbaar te zijn tot fysische eigenschappen.

Een belangrijk aspect van emergentisme is de focus op de nieuwheid en onvoorspelbaarheid van de eigenschappen die men associeert met systemen. Emergente eigenschappen zijn niet slechts de som van hun delen, maar iets nieuws en anders. We kunnen het gedrag van een complex systeem niet voorspellen door de kleinste elementen ervan te observeren.

Soorten emergentisme

Emergentisme valt uiteen in twee hoofdcategorieën: zwak en sterk. Beide bieden verschillende perspectieven op hoe de eigenschappen van complexe systemen ontstaan. Op dezelfde manier proberen beide theorieën emergente fenomenen te verklaren. Hierbij is de zwakke versie van emergentisme het populairst onder wetenschappers.

Zwak emergentisme

Voor zwak emergentisme zijn emergente eigenschappen tot op zekere hoogte het resultaat van de interactie van eenvoudigere onderdelen. Deze eigenschappen worden geïdentificeerd als nieuw, maar kunnen worden verklaard of gereduceerd tot de wetten en processen van die onderdelen.

Hoewel nieuwe eigenschappen of gedragingen op macroscopisch niveau ontstaan, kunnen ze volledig worden begrepen en voorspeld op basis van de wetten die gelden voor de meest elementaire onderdelen.

Bijvoorbeeld, in de moleculaire biologie kan leven, op het meest elementaire niveau, worden verklaard door de interactie van moleculen en chemische processen. Hoewel levende organismen complexe eigenschappen vertonen, kunnen deze worden gereduceerd tot moleculaire interacties.

In gebieden zoals de gedragspsychologie kunnen sommige complexe gedragingen worden verklaard en begrepen door basisprincipes van conditionering en respons.

Sterk emergentisme

Sterk emergentisme daarentegen stelt dat emergente eigenschappen nieuw zijn en niet kunnen worden gereduceerd of volledig verklaard door de wetten van hun componenten. Deze emergente eigenschappen hebben eigen wetten. Ze kunnen neerwaartse oorzakelijkheid uitoefenen, zozeer zelfs dat ze het gedrag van hun samenstellende delen beïnvloeden.

Bewustzijn is een van de meest genoemde voorbeelden van dit type emergentisme. Het ontstaat door de complexe interactie van neuronen in de hersenen, maar is niet volledig te verklaren door alleen neurale biologie.

Een ander voorbeeld zijn sociale systemen. De dynamiek en structuren van een samenleving ontstaan uit de interacties van individuen. Ze bezitten echter eigenschappen en regels die niet kunnen worden gereduceerd tot de acties of eigenschappen van individuen.

Emergentieprocessen

Een andere belangrijke vraag die door emergentisme wordt opgeworpen, is via welke processen deze nieuwe eigenschappen ontstaan. Deze kunnen het resultaat zijn van een ontwikkeling in de loop van de tijd, of ze kunnen gelijktijdig optreden. In beide gevallen benadrukt het het belang om systemen als geheel te beschouwen.

Diachroon emergentisme

Diachroon emergentisme verwijst naar het ontstaan van eigenschappen in de loop van de tijd. In deze benadering zijn emergente eigenschappen het resultaat van historische of evolutionaire processen. We kunnen bijvoorbeeld bedenken dat het menselijk vermogen om abstracte gedachten uit te werken het product is van een lange reis van biologische evolutie.

Synchronisch emergentisme

Synchroon emergentisme daarentegen richt zich op hoe emergente eigenschappen ontstaan op een specifiek moment in de tijd. Dit als gevolg van de interactie van onderdelen in een systeem. Hier ligt de focus op de relatie tussen de delen en het geheel op een bepaald moment, zonder expliciete overweging van tijd.

Een synchronische kijk zou proberen te verklaren hoe de gelijktijdige interactie van miljoenen neuronen ervoor zorgt dat zoiets complex als bewustzijn ontstaat, zonder dat het onherleidbaar is tot bepaalde groepen van elementen.

Een huidige theorie

Emergentisme heeft een grote invloed gehad op verschillende gebieden van het hedendaagse denken. De invloed ervan reikt verder dan de filosofie en strekt zich uit tot gebieden als biologie, psychologie en sociale wetenschappen. Door het reductionisme uit te dagen, probeert het de nadruk te leggen op interacties en totaliteiten bij het begrijpen van verschijnselen.

Het debat tussen reductionisme en emergentisme woedt nog steeds. Hoewel de meer radicale standpunten vaak onverenigbaar zijn, kunnen sommige versies, zoals zwak emergentisme, verenigbaar zijn met de reductionistische visie en erin slagen eigenschappen te definiëren die helpen om waargenomen verschijnselen vollediger te begrijpen.