De mythe van Prometheus in de wereld van vandaag: vooruitgang en transhumanisme

De mythe van Prometheus is fantastisch als hulpmiddel om onze relatie met de natuur en vooruitgang te begrijpen. In dit artikel bespreken we het symbolische belang van de mythe vandaag.

Geschreven en geverifieerd door de filosoof Matías Rizzuto.

Laatste update: 13 maart, 2023

De mythe van Prometheus is een van de belangrijkste Griekse mythen. Prometheus, beroemd omdat hij het vuur van de goden stal om het aan de mensen te geven, is door de eeuwen heen gezien als de god van de vooruitgang. Vandaag de dag kan de mythe ons helpen na te denken over transhumanisme (Engelse link).

Oude verhalen hebben het voordeel dat ze in hun eenvoud zaken vastleggen die verborgen zijn in de complexe historische context waarin wij leven. Dankzij hun diepgaande aard stellen mythen inderdaad directe vragen en bieden ze ons waardevolle reflecties op hedendaagse kwesties.

De mythe van Prometheus: de god van de vooruitgang

De mythe van Prometheus zinspeelt op een fundamenteel element van de menselijke geschiedenis: de ontwikkeling van de techniek, vertegenwoordigd in het domein van het vuur. De ontdekking en beheersing van vuur was de belangrijkste mijlpaal in de prehistorie.

Vuur begeleidde inderdaad actief de ontwikkeling van techniek en beschaving. Het diende om keramische gebruiksvoorwerpen te verharden en oorlogswapens en werkgereedschap te smeden. Het fungeerde zelfs als schakel tussen de goden en de mensen via bepaalde rituelen.

Prometheus vertegenwoordigt het symbolische kader van alle culturele schepping. Zijn naam bestaat uit het voorvoegsel pro, dat verwijst naar wat voorafgaat, en de stam van het werkwoord mantháno, meestal vertaald als “leren” of “tot kennis komen”. Daarom was Prometheus degene die eerder dan anderen tot kennis kwam.

Hij was een voorzienige god die altijd een stap vooruit was. Aan de andere kant was zijn complementaire tweeling, Epimetheus, degene die altijd te laat was en pas de neiging had na te denken nadat hij had gehandeld. Hij stond voor onhandigheid en een gebrek aan logica.

Er zijn verschillende interpretaties van de mythe van Prometheus. Door de geschiedenis heen hebben sommigen hem gezien als iemand die de natuurlijke orde aantastte. Anderen beschouwden hem als een heldhaftige god die de mens kracht gaf en hem bevrijdde van de onhebbelijkheden van de natuur.

De pessimistische kijk op de vooruitgang

Hesiod was een van de eerste dichters die de mythe van Prometheus opschreef. Echter, verre van de figuur van Prometheus te heroïseren, benadrukte Hesiod’s versie de overtreding die hij beging tegen de goden.

Zeus strafte Prometheus en de hele mensheid inderdaad met een eindeloze reeks kwaden. Hesiod geloofde dat Prometheus de kosmische orde had verstoord, wat de onevenwichtigheid en het kwaad in de wereld verklaarde. Vanuit dit gezichtspunt wordt vooruitgang gezien als synoniem voor het verval van de mens.

We zouden kunnen zeggen dat deze versie conservatief is. Dat komt omdat ze probeert de gevestigde orde in stand te houden en elke uitdaging aan het gezag afkeurt. In de regel zijn de visies die zich manifesteren tegen de vooruitgang gebaseerd op het argument dat er in het verleden een kosmische orde was die geleidelijk verslechterde naarmate de beschaving vooruitging.

Aan de andere kant is er een interpretatie die dichter bij onze jaartelling staat en het overwegen waard is. Het is het idee dat de ongebreidelde vooruitgang van de industriële activiteit het natuurlijke evenwicht van het milieu verstoort, waardoor de mensheid allerlei tegenslagen overkomt.

De ecologische rampen die in de vorige eeuw zijn ontstaan, tonen aan dat ons naïeve vertrouwen in de vooruitgang een schaduwzijde heeft. Bovendien is wat nieuw is niet altijd per se beter.

De optimistische kijk op vooruitgang

Andere auteurs, zoals Aeschylus, zagen Prometheus als een weldoener van de mensheid. Hij geloofde dat het aan Prometheus te danken was dat de mens niet alleen vuur genoot, maar ook vele andere voordelen.

In dit verslag wordt Prometheus gezien als de stichter van de beschaving. Hij zorgde voor artistieke vaardigheden, waaronder het bouwen van huizen, kennis met betrekking tot de landbouw, en zelfs schrijven en wiskunde.

Op dezelfde manier verdeelde Epimetheus volgens Plato onder alle levende wezens de kwaliteiten die hen moesten dienen om op aarde te overleven. Tegen de tijd dat de mensen arriveerden, had hij echter al zijn capaciteiten uitgeput, waardoor ze “naakt, blootsvoets en zonder bedekking of wapens” achterbleven.

Daarom stal Prometheus het vuur. Hij leverde het aan deze weerloze en vergeten wezens in de vorm van technologie en kennis. Daardoor konden ze zichzelf voorzien van schoenen, kleren en voedsel.

Deze laatste versie heeft een twist. Want in dit verslag wordt Prometheus niet gestraft voor zijn overtreding. In plaats daarvan ziet Zeus dat de mensen weliswaar technologie hadden gekregen, maar niet de kunst van het politiek bedrijven.

Daardoor hadden ze de neiging elkaar aan te vallen. Daarom stuurde hij Hermes om moreel besef en rechtvaardigheid onder hen allen gelijkelijk te verdelen. Daarom maakte hij vreedzaam leven in de steden en banden van vriendschap mogelijk.

Prometheus en transhumanisme

Transhumanisme is een actuele filosofische stroming die de mens ziet als iets dat overwonnen moet worden. Dit kan gebeuren door biotechnologische implementaties, genetische modificatie en robotische implantaten. In feite elk type technologie dat menselijke eigenschappen bezit die niet gegeven zijn door de natuurlijke loop van het leven en de evolutie.

Voor het transhumanisme is de zoektocht om de menselijke conditie te overstijgen, paradoxaal genoeg, wat ons als soort kenmerkt. De biofysicus en transhumanist Gregory Stock gebruikt de mythe van

Prometheus om te verklaren dat de daad van het stelen van vuur van de goden typerend is voor het “mens-zijn”. Voor hem zijn biotechnologische modificaties om onze natuurlijke toestand te verbeteren onvermijdelijk en wenselijk.

Vanuit dit gezichtspunt wordt Prometheus dus voorgesteld als een transgressieve held die ons bevrijdt van natuurlijke grenzen. Het is echter de vraag waard of technische verbeteringen voor ons voldoende/noodzakelijk zijn om te bereiken en te overleven.

Zijn technologische vooruitgang, de uitroeiing van ziekten en de verlenging van de levensverwachting voldoende om natuurlijke obstakels te overwinnen zodat samenlevingen gelukkig kunnen leven?

Is vooruitgang alleen voldoende?

Zeker, er zijn veel voordelen verbonden aan verbeteringen in de kwaliteit van leven. Maar deze verbeteringen lijken ijdel en onbeduidend zonder het soort sociale orde dat welvaart en vrede onder de mensen garandeert. Bovendien wordt het bereiken van een moreel besef dat gelijke rechten legitimeert, zoals Plato kon aantonen in de mythe van Prometheus, niet verkregen door louter technologische vooruitgang.

Het vertrouwen dat vooruitgang noodzakelijkerwijs zal leiden tot verbetering van de mensheid kan naïef lijken. Er zijn immers veel verschillende factoren die welzijn mogelijk maken. Transhumanistische standpunten die blind vertrouwen op biotechnologische ontwikkeling verliezen de sociale dimensie van de mens uit het oog.

Zoals Plato aangaf, hebben we een burgerlijk en moreel besef nodig dat als leidraad dient voor ons handelen. Eén die de vrede handhaaft en ons ervan weerhoudt met onze medemensen te vechten.