De betekenis van wegkijken tijdens het praten, volgens de psychologie

Wegkijken tijdens het praten is niet altijd een teken van oneerlijkheid. Het kan te maken hebben met reflecteren, maar ook over het tonen van respect. Ontdek de echte psychologische redenen achter dit veelvoorkomende gebaar.

Is het je ooit opgevallen dat wanneer je met iemand praat, diegene jou niet wil zien? Of ben je misschien één van die mensen die, zonder er al te veel over na te denken, vaak zal wegkijken tijdens het praten?

Dit gebaar, dat vaak voorkomt en verkeerd wordt geïnterpreteerd, roept vaak ongemakkelijke vragen op: “Waarom kijkt hij niet naar mij?”, “Verbergt hij iets voor mij?”, “Voelt hij zich minderwaardig?” Vaak heeft wegkijken tijdens het praten meer te maken met de manier waarop je met je emoties omgaat of de moeite die het kost om wat je denkt onder woorden te brengen.

Als we dit gebaar begrijpen, kunnen we inzien dat non-verbale taal ook gevoelens, innerlijke ritmes en communicatiestijlen uitdrukt. Het gaat niet altijd om ontwijking, oneerlijkheid of wantrouwen. Het kan vaak voorkomen in situaties waarin iemand zich geïntimideerd voelt, onder druk staat of bang is voor het oordeel van de ander.

In dit artikel onderzoeken we wat de psychologie heeft ontdekt over dit gedrag en hoe we dit gedrag met meer empathie en minder oordeel kunnen interpreteren.

1. Verlegenheid

Heb je je ooit zo zenuwachtig gevoeld in een gesprek met iemand dat je liever naar de grond keek of opzij keek om door te kunnen praten? Dat is geen toeval. Volgens het Institute of Applied Neurosciences (INA) kunnen emoties zoals verlegenheid, schaamte en zelfs schuldgevoel ervoor zorgen dat iemand oogcontact vermijdt tijdens een gesprek.

Dit komt vaak voor in kwetsbare situaties. Bijvoorbeeld wanneer je met een autoriteitsfiguur praat, een nieuw persoon ontmoet of een ongemakkelijk onderwerp behandelt. Voor iemand die verlegen is, kan het overweldigend zijn om iemands blik vast te houden, alsof de ander alles kan zien wat hij of zij voelt.

Hij verbergt niet echt iets, maar zoekt eerder naar innerlijke veiligheid. In zulke situaties is het het meest waardevol om begrip te tonen en geen druk op te leggen.

2. Sociale angststoornis

Voor mensen met een sociale angststoornis (SAD) veroorzaakt het staren naar een ander persoon een ongemak dat moeilijk te verklaren is (Engelse link). Het is geen desinteresse of gebrek aan opleiding, maar een onvrijwillige reactie van het lichaam. Oogcontact veroorzaakt een golf van nervositeit, spanning en angst die moeilijk te beheersen is.

Dit komt doordat de amygdala, het deel van de hersenen dat gevaar detecteert, intens geactiveerd kan worden wanneer iemand ernaar kijkt en dit als een bedreiging interpreteert. Stel je voor dat je op een feestje bent en het gevoel hebt dat iedereen naar je kijkt. Ook al doet niemand anders het, je geest interpreteert de blikken als een voortdurende evaluatie.

Volgens een onderzoek gepubliceerd in Current Psychiatry Reports is sociale angst een combinatie van hyperalertheid en emotionele vermijding. Je bent alert op mogelijke kritiek, maar tegelijkertijd doe je je best om situaties te vermijden waarin je het gevoel hebt dat je beoordeeld kunt worden.

In deze context wordt de andere kant opkijken een vorm van emotionele zelfregulatie. Als we dit begrijpen, verandert ons perspectief volledig. Dit gebaar wordt vaak verkeerd geïnterpreteerd, maar kan een teken zijn van de moeite die iemand doet om op zijn of haar eigen manier contact te maken.

3. Autismespectrumstoornis

Voor mensen met autisme voelt oogcontact heel anders aan dan wat de meeste mensen ervaren. Uit onderzoek gepubliceerd in Scientific Reports blijkt dat je hersenen gezichtsuitdrukkingen intensiever verwerken, wat kan leiden tot een gevoel van sensorische overbelasting. Daarom kan de directe blik van de ander ongemak of onrust veroorzaken.

Stel je voor dat je midden in een gesprek een felle spot voor je hebt staan en je blijft doorpraten en concentreren. Dan wordt het toch lastig? Dit is hoe langdurig oogcontact in veel gevallen aanvoelt voor iemand met autisme.

Als ze wegkijken tijdens het praten, betekent dat niet dat ze niet aanwezig zijn. Het betekent eerder dat ze hun omgeving reguleren, zodat ze kunnen deelnemen zonder zich aangevallen te voelen.

4. Oneerlijkheid

Er is een wijdverbreide opvatting dat als iemand je niet in de ogen kijkt terwijl hij met je praat, hij waarschijnlijk iets verbergt. Hoewel dit idee wordt versterkt door films, boeken en zelfs populair advies, suggereert de psychologie dat het niet altijd zo eenvoudig is.

Hoewel uit onderzoek blijkt dat wegkijken tijdens een sociaal gesprek geassocieerd kan worden met oneerlijkheid of gebrek aan interesse (Engelse link), is het ook waar dat de emotionele en persoonlijke context dit gebaar beïnvloedt.

Sterker nog, er wordt wel eens beweerd dat de beste leugenaars zij zijn die zonder aarzeling oogcontact (Engelse link) kunnen houden, juist omdat ze weten dat dit is wat er van een eerlijk persoon verwacht wordt. Kunnen we dus alleen op onze ogen vertrouwen om te bepalen of iemand liegt?

Stel je voor dat iemand de waarheid vertelt, maar bang is dat hij of zij niet geloofd zal worden. Hij kijkt misschien naar de grond, krabt aan zijn gezicht of vermijdt oogcontact. Liegt hij? Niet per se. Misschien voel je je onzeker of zelfs verlegen als je over iets ongemakkelijks moet praten. In deze gevallen laat het vermijden van oogcontact een emotie zien die moeilijk te hanteren is.

Als we iemand alleen op basis van zijn of haar visuele taal beoordelen, kunnen we zijn of haar ware bedoelingen verkeerd interpreteren. Oogcontact zegt veel, maar het kan ook het tegenovergestelde verbergen van wat we denken. Het is daarom beter om niet in de ogen van de ander te kijken, maar juist aandachtig te luisteren en met empathie te observeren.

5. Toon respect of onderwerping

In veel Aziatische culturen wordt wegkijken tijdens het praten niet gezien als ontwijking of ongemak. Men ziet het juist als een teken van respect. Dit wordt uitgelegd in het Concordia Journal of Communication Research, waarin beschreven wordt dat het vermijden van oogcontact of naar de grond kijken onderdeel is van de non-verbale taal waarmee onderdanigheid wordt overgebracht.

In landen als Japan en Zuid-Korea is het bijvoorbeeld gebruikelijk om naar beneden te kijken wanneer je een vraag beantwoordt van een leraar, baas of iemand hogerop. In deze context kan het recht voor zijn raap zijn worden geïnterpreteerd als arrogantie of verzet, wat in contrast staat met de manier waarop dit vaak in het Westen wordt gezien.

Bovendien wordt deze praktijk ook in verband gebracht met het idee van onderwerping. Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat in veel oosterse samenlevingen het naar beneden of wegkijken tijdens verbale interactie een manier is om respect te tonen, en niet om de dialoog te vermijden.

6. Verveling of onverschilligheid

Regelmatig of permanent de ogen afwenden kan worden beschouwd als een teken van verveling of onverschilligheid (Engelse link). Het is je vast wel eens overkomen. Tijdens een lange vergadering, een heel theoretische les of een informeel gesprek lukt het je niet om je aandacht te trekken.

Je aandacht dwaalt af en je blik dwaalt af naar alle kanten, behalve naar de persoon die aan het woord is. In zulke gevallen kan wegkijken tijdens het praten een teken van desinteresse zijn.

Als je echter enthousiast iets deelt en merkt dat de ander je blik ontwijkt, let dan ook op andere gebaren. Gekruiste armen, verborgen geeuwen of korte antwoorden kunnen deze non-verbale taal aanvullen en je een duidelijke aanwijzing geven. In dit geval verbergt de ontwijkende blik niet de diepere emoties, maar eerder een gebrek aan betrokkenheid bij de interactie.

7. Verdriet

Verdriet voel je niet alleen, maar ook in je lichaam. Een van de meestvoorkomende – en soms verkeerd begrepen – gebaren is wegkijken. Uit een onderzoek gepubliceerd in Frontiers in Psychology blijkt dat dit een vermijdingsignaal deelt met angst en verdriet.

In tijden van verdriet kan het overweldigend zijn om oogcontact te houden. Er zijn mensen die, zonder dat ze het beseffen, hun blik neerslaan of op een punt in de verte richten terwijl ze proberen uit te drukken wat ze voelen. Het is niet zo dat ze niet geïnteresseerd zijn of dat ze de luisteraars afwijzen. Wegkijken tijdens het praten is hier een manier om je privacy te beschermen wanneer de emoties hoog oplopen.

Denk eens aan iemand die in het verdriet zit of een relatiebreuk achter de rug heeft. Misschien luistert hij wel aandachtig naar je, maar kijkt hij je niet aan. Op dat moment is dat gebaar een stille manier om jezelf innerlijk bijeen te houden. Als we het zien als een onderdeel van emotionele taal, kunnen we het met empathie begeleiden.

8. Indicatie van interne reflectie of verwerking

Wegkijken tijdens het praten is een manier om visuele prikkels te verminderen die een mentale taak kunnen verstoren. Het is alsof het aandachtsysteem van de hersenen zegt: “Ik heb minder afleiding nodig, zodat ik beter kan nadenken.” Het is geen emotionele reactie, maar een nuttige strategie wanneer de cognitieve belasting toeneemt.

Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer iemand zich een adres, een belangrijke datum of hoe hij zich voelde tijdens een moeilijk moment probeert te herinneren. In plaats van naar de persoon te kijken met wie je praat, richt hij zijn blik op een punt in de verte. We zien dit ook bij studenten die tijdens een presentatie naar het plafond of de vloer kijken om hun ideeën beter met elkaar te verbinden.

Wegkijken tijdens het praten is ook communicatie

Hoewel wegkijken tijdens het praten vaak wordt geassocieerd met nervositeit, oneerlijkheid of gebrek aan interesse, is het niet altijd een negatief teken. In sommige gevallen kan het een natuurlijke manier zijn om te verwerken wat je zegt. Door weg te kijken kunnen de hersenen zich beter concentreren, spanning loslaten en herinneringen oproepen zonder de druk van oogcontact.

Ook factoren als cultuur, persoonlijkheid en emotioneel moment spelen een rol. In sommige landen wordt het als invasief beschouwd om iemand te lang in de ogen te kijken. Voor anderen is het juist een gebaar van nabijheid. Voor iemand die verlegen is, kan staren voelen als een onnodige uitdaging, terwijl het voor iemand die emotioneel geladen is, voelt als een vorm van bescherming.

Daarom is het belangrijk om dit gebaar niet geïsoleerd te interpreteren. Houd er rekening mee dat oogcontact slechts een onderdeel is van non-verbale taal en dat de betekenis ervan verandert afhankelijk van wie het gebruikt, hoe het wordt gebruikt en in welke context. Soms wordt het gesprek niet afgebroken door weg te kijken, maar wordt het juist mogelijk gemaakt.