Wat is het Don Quichot-effect en waar zien we het?
Don Quichot is een personage dat Miguel de Cervantes gecreëerd heeft. Dit personage was een tragische strijder. Zijn strijd was tegen de grauwe en vijandige werkelijkheid die hij probeerde in te ruilen. Hij wilde deze realiteit ruilen voor een ideale werkelijkheid. Hij wist echter dat die onbereikbaar was. Dit personage brengt verschillende metaforen tot leven. Dit heeft ertoe geleid dat een bepaald effect naar zijn avonturen genoemd wordt: het Don Quichot-effect.
Het Don Quichot-effect treedt in verschillende gebieden op. Er is de analogie van de man die tegen windmolens vecht en denkt dat ze reuzen zijn. We kunnen dit terugvinden in oorlogssituaties tussen landen. We stellen het ook in ons dagelijks leven vast.
Wanneer we denken dat dingen de ene richting uitgaan maar in werkelijkheid in een andere richting, dan komen we in dit effect terecht. Uiteindelijk gaan we, het hoofd vooruit, in de aanval tegen de windmolens.
“Ik ben Don Quichot. Van beroep ben ik een dolende ridder. Mijn wetten zijn: wat slecht is goed maken, het goede verspreiden en het kwade voorkomen. Ik ben niet geïnteresseerd in een gemakkelijk leven, in ambitie of hypocrisie. Voor mijn eigen glorie zoek ik het smalste en het moeilijkste pad. Is dit het gedoe van de dwaas of de onwetende?”
-Miguel de Cervantes Saavedra-
Het Don Quichot-effect in oorlogssituaties
Eén van de betekenissen die men aan het Don Quichot-effect gegeven heeft, heeft te maken met internationale betrekkingen. Meer concreet betreft het oorlogssituaties tussen landen. In de loop van de geschiedenis kunnen we verschillende voorbeelden vinden zoals de oorlog tussen de Verenigde Staten en Vietnam.
In deze oorlogen beginnen de landen een oorlog die ze niet kunnen winnen. Ook al kunnen de betrokken landen geen controle over het grondgebied krijgen, toch werpen ze zich in de strijd.
Helaas veroorzaken deze oorlogen grote aantallen doden die niet te rechtvaardigen zijn. Dit blijft het geval ongeacht de voordelen die ze eruit kunnen halen. Deze oorlogen kunnen beginnen met het excuus dat men een ander land wil redden. Ze kunnen zeggen dat ze de democratie willen verspreiden of een dictator omverwerpen.
Dit zijn echter onmogelijke idealen net als die idealen die kenmerkend zijn voor Don Quichot. We mogen de oorlog in Irak niet vergeten. De Verenigde Staten is die oorlog begonnen met het doel om de democratie in het Midden-Oosten tot stand te brengen.
Het Don Quichot-effect als hysterese
Vanuit sociologisch standpunt stemt het Don Quichot-effect in oorlogen overeen met “hysterese.” Hysterese ontstaat wanneer de oorzaak en het effect uitgesteld worden. Wat betekent dit precies?
De oorzaak die de verandering moet creëren, treedt op. De verandering vraagt echter meer tijd dan verwacht. Het kan zelfs helemaal niet optreden. Als we dit op de sociologie toepassen, dan leert de geschiedenis ons lessen over hoe gebeurtenissen zich voordoen. Het verschaft ons ervaring.
Hoelang we ook soms wachten, toch herhaalt het verleden zich niet altijd. Wanneer we bijvoorbeeld verhuizen, dan verwachten we dat we ons na een tijdje aan de nieuwe levensstijl zullen aanpassen. Soms gebeurt dit echter niet.
Je bent misschien ten nadele van andere wetenschappen beïnvloed door de literatuur en de geschiedenis. Dit kan ertoe leiden dat je onjuiste ideeën hebt over wat er kan gebeuren. Jouw hersenen maken dan gebruik van cognitieve vooroordelen en geestelijke bruggetjes (heuristiek). Dit kan ervoor zorgen dat je meer vertrouwen hebt in je hoopvolle verwachtingen dan in rationeel denken.
Dit Don Quichot-effect kunnen we zien wanneer jij je dingen inbeeldt terwijl je in een mist zit. Deze mist wordt nog versterkt door voorspellende oude geesten. In zekere zin zijn ze die reuzen uit het verhaal. Ze nemen nooit een werkelijke vorm aan en verdwijnen uiteindelijk.
“De wetenschapper zoekt het gemeenschappelijke in de verschillen. Hij scheidt het essentiële van het overbodige. En dit is wat Sancho Panza onophoudelijk doet. Hij zoekt verstandige antwoorden op de onzin van Don Quichot.”
-Jorge Wagensberg-
Het Don Quichot-effect in de habitus
Voor Pierre Bourdieu is het Don Quichot-effect te vinden in zijn theorie over de habitus. De habitus is een systeem door middel waarvan we op een bepaalde manier handelen, denken en voelen. De habitus wordt bepaald door onze sociale klasse.
Op zijn beurt is dit samengesteld uit de interacties tussen onder andere culturele kennis, opvoeding en economisch kapitaal. Dit zijn slechts enkele van de factoren.
De systemen van de habitus zetten mensen aan om in op elkaar lijkende omgevingen te leven en erg gelijklopende levensstijlen te hebben. Mensen uit dezelfde buurt hebben bijvoorbeeld vaak dezelfde smaak in boeken, films, sport, kunst enzovoort.
Op dezelfde manier zal ook het gedrag van deze personen op elkaar lijken. We kunnen onze gewoonten echter veranderen wanneer we op een andere manier handelen dan op de typische manier van ons te gedragen.
Veranderingen in de habitus
De habitus legt ons dus beperkingen op. Hij zegt ons wat mogelijk en wat onmogelijk is. Zoals we eerder al gezegd hebben, kunnen we toch deze beperkingen overwinnen. Wat de habitus ons vertelt dat onmogelijk is, is dat niet altijd.
Sterke veranderingen in onze omgeving kunnen dus een verandering afdwingen in de habitus. De habitus kan in gunstige richting veranderen als het met deze veranderingen te maken krijgt. Hij heeft dan een goede aanpassing ondergaan.
Wanneer dit daarentegen niet gebeurt, dan treedt de “habitus hysterese” op. Dit is het Don Quichot-effect. Wanneer dit effect optreedt, dan zijn jouw gedachten, jouw gevoelens en jouw handelingen in de huidige situatie niet gepast.
De reden is het feit dat de habitus zich in het verleden bevindt. Het verandert zelfs niet wanneer veranderingen in de omgeving optreden. Gelukkig heb je misschien goede vrienden als Sancho Panza. Ze zijn heel anders dan jij bent maar kunnen je helpen.
Die vrienden kunnen je vergezellen op jouw avonturen en je een ander perspectief bieden. Misschien is het net een perspectief dat beter aansluit bij de werkelijkheid.