Wat is existentialisme? Definitie en kenmerken

Heb je ooit stilgestaan bij wie je bent? Wat maakt jou tot jou? Het existentialisme biedt enkele aanwijzingen om antwoorden op deze vragen te geven. Ontdek ze in dit artikel.

De mens komt op de wereld zonder antwoorden over wie hij is, wat hij moet doen en hoe hij zich moet gedragen. In die zin moet hij zijn wezen reconstrueren om zin te geven aan zijn leven. Daarom is het existentialisme een filosofische stroming die de diepten van het alledaagse bestaan wilde onderzoeken.

Deze filosofie begon in de 19e eeuw. Ze won echter aan populariteit in de Europese samenleving, waar ze zich uiteindelijk consolideerde. In dit artikel vertellen we je waar het over gaat, wat de belangrijkste kenmerken ervan zijn en wie de invloedrijkste vertegenwoordigers ervan waren.

Een stukje geschiedenis

De existentiële filosofie maakte drie momenten in haar historische ontwikkeling door. De eerste ontstond in de 19e eeuw door Kierkegaard en Nietzsche. Deze eerste periode werd romantisch existentialisme genoemd. Het werd gekenmerkt door de val van de grote filosofische systemen van de moderniteit.

Tijdens de Moderne Tijd waren rationalisme, positivisme en idealisme de overheersende doctrines. Ze waren gericht op het verkennen van universaliteit en abstractie, en negeerden het individu. Daarom leidde het verlies aan legitimiteit dat ze leden tot de zoektocht naar een meer direct antwoord op de alledaagse problemen van mensen.

In deze tijd ontstond de tweede periode met de zogenaamde metafysica. Het werd geboren uit de onvrede en ontworteling die mensen voelden na de twee wereldoorlogen. Het voorstel was om naar de ontmoeting met het bestaan zelf te gaan, door de wanhoop en ontmoediging die de oorlogsconflicten achterlieten onder woorden te brengen.

Tot slot probeerde de humanistische existentialistische filosofie het concept van de mens te bevrijden van elke transcendente of religieuze dimensie. Op deze manier werd de mens geconfronteerd met de tragedie van zijn bestaan. Met andere woorden, hij besefte dat hij zich in een veranderende wereld bevond die hij zelf niet had gekozen, maar waarin hij zich moest ontwikkelen.

Wat is existentialisme?

Een precieze definitie geven is wat moeilijk vanwege de verschillende manieren waarop het benaderd is. We kunnen het existentialisme echter uitleggen als een stroming in het denken die geïnteresseerd is in het bestuderen en interpreteren van het menselijk bestaan.

In die zin ging het in eerste instantie om het individu met zijn of haar bijzondere manier van bestaan. Hiervoor was het uitgangspunt de echte en concrete mens.

Het was Jean-Paul Sartre die in 1945 een toespraak hield, later opgeschreven in zijn grote meesterwerk Existentialisme is een humanisme. Het is niet alleen de basis van Sartre’s filosofie, maar ook van de existentialistische beweging zelf.

Zo krijgt het bestaan een nieuwe manier van denken. Het is niet langer een mentaal concept, maar een concrete realiteit, namelijk die van de mens. De mens wordt gekenmerkt door zichzelf te definiëren door de handelingen en beslissingen die hij in het dagelijks leven neemt. Zo creëert het individu zichzelf in de loop van zijn eigen bestaan.

Kenmerken van het existentialisme

Hoewel deze denkschool beweert dat het menselijk bestaan niet in definities te vangen is, kan het er alleen zijn toevlucht toe nemen. Hoewel deze begrippen per auteur verschillen, kunnen ze worden verenigd in vier concepten: bestaan, verantwoordelijkheid, angst en vrijheid.

Bestaan gaat vooraf aan essentie

Dit is misschien een van de meest herkenbare zinnen van Sartre, maar wat betekent het? In vroegere filosofische stromingen, zoals het rationalisme, werd gesteld dat de mens gedefinieerd werd door zijn rede.

Met de opkomst van de bestaansfilosofie wordt deze stelling terzijde geschoven. In plaats daarvan wordt iets revolutionairs voorgesteld: er is geen menselijke natuur. Dat wil zeggen, er is niets dat ons als zodanig definieert.

Wat blijft er dan voor ons over? Wel, het existentialisme beweert dat het subject, op het moment dat het geboren wordt, in het bestaan wordt geworpen. Daarom bestaat het eerst en definieert het daarna zichzelf. In dit opzicht zijn alleen de toekomstige handelingen en beslissingen die mensen nemen van belang. Dit staat bekend als het levensproject.

Verantwoordelijkheid

De mens moet eerst de leiding nemen over zijn leven en er verantwoordelijk voor zijn. Het is opmerkelijk dat deze verantwoordelijkheid niet in individualistische termen wordt geïnterpreteerd. Dat wil zeggen, ze komt niet overeen met elk individueel subject, maar moet door alle mannen en vrouwen in gelijke mate worden aanvaard.

Dit komt omdat onze daden gevolgen hebben voor de daden van anderen , omdat we in het bestaan worden geworpen. De grens is dus de subjectiviteit zelf.

Bij wijze van voorbeeld kunnen we bedenken dat als een groep besluit om te mobiliseren en de straten te blokkeren, deze beslissing niet alleen henzelf beïnvloedt. Het heeft ook invloed op degenen die over de nu geblokkeerde weg moeten reizen.

Angst

Het gevoel van angst werd ontwikkeld door Kierkegaard en overgenomen door andere existentialisten. Dit concept is gerelateerd aan verantwoordelijkheid in de zin dat we niet anders kunnen dan angst voelen voor de grote taak die we hebben. Met andere woorden, wij, de mensheid als geheel, geven met onze beslissingen en handelingen vorm aan de toekomst van het bestaan.

We kunnen hierover nadenken door naar ons eigen leven te kijken. We hebben meer dan eens voor de moeilijke taak gestaan om in moeilijke omstandigheden een beslissing te nemen. Wat onze keuze ook was, het is opmerkelijk dat het altijd tot actie leidt. En als dit het geval is, dan bevinden we ons in een voortdurende zoektocht om onszelf te definiëren door wat we doen.

Vrijheid

Een andere bekende zin van Sartre is dat we veroordeeld zijn om vrij te zijn. Dit betekent dat we zelf onze waarden en gedragsregels construeren. Er is niet langer een transcendent wezen als God om dat voor ons te doen.

In dit opzicht heeft vrijheid een dubbele betekenis. Aan de ene kant is het een veroordeling omdat we aan haar overgeleverd zijn. Aan de andere kant is het essentieel voor zelfontplooiing, dat wil zeggen voor het vormgeven van ons levensproject. Zonder vrijheid zouden we niet in staat zijn om de koers van de toekomst te kiezen.

Wat zijn de soorten existentialisme?

Er is verdeeldheid binnen deze denkschool. Een artikel (Engelse link) gepubliceerd door het  International Journal of Humanities dat we het kunnen indelen in drie typen. Die zullen we hieronder nader toelichten.

1. Theïstisch of religieus

Vertegenwoordigd door Søren Kierkegaard, Miguel de Unamuno en Gabriel Marcel. Volgens hen is het goddelijke een fundamenteel onderdeel van de menselijke conditie. In die zin is het begrip zonde van groot belang. Het is niet constitutief voor de menselijke natuur, maar heeft er wel invloed op.

Verder stellen ze dat de zoektocht naar betekenis in het leven wordt uitgevoerd door middel van religieus geloof. Daarom is de verbinding tussen het menselijke en het goddelijke erg belangrijk. Het individu heeft dus niet alleen een verantwoordelijkheid tegenover zichzelf, maar ook tegenover God.

2. Atheïsme

De vertegenwoordigers waren Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir en Martin Heidegger. Zij beweren dat de mens zichzelf begrijpt door zichzelf en door zijn denkvermogen. In dit opzicht neemt hun reflectie geen toevlucht tot religieuze autoriteit.

Dit betekent dat zonder een goddelijkheid om op terug te vallen, het subject bezwijkt onder het gevoel van angst. Dit wordt begrepen als de grote last die de mens draagt: de verantwoordelijkheid om zichzelf te vervullen in de loop van zijn bestaan.

Ondanks de existentiële angst is het belangrijk om te benadrukken dat deze reflectie individuen in staat stelt om de zin van hun eigen leven te ontdekken. Dat wil zeggen, niemand dicteert het pad dat gevolgd moet worden, het subject is de maker van zijn levenservaring.

3. Agnosticisme

Het belangrijkste kenmerk van dit type is dat hij de onzekerheid over het bestaan van God erkent. Daarom kan hij het bevestigen noch ontkennen. Agnosten zijn dus van mening dat we alleen kunnen accepteren wat we weten. Dit betekent dat ze geen religieuze dogma’s aanhangen.

Door het bestaan van God te negeren, kan er geen rekening met hem worden gehouden bij het onderzoeken van de diepten van ons wezen. De vertegenwoordigers hiervan waren Karl Jaspers, Maurice Merleau-Ponty en Albert Camus.

Pioniers van de existentiële filosofie

Veel filosofen en schrijvers hebben geweigerd om als existentialisten te worden gecategoriseerd. Er zijn ook anderen die de term op een belangrijke manier hebben bedacht. In het volgende zullen we enkele van de pioniers verkennen.
Søren

Kierkegaard (1813-1855)

Deze Deense denker wordt beschouwd als een pionier in deze filosofische beweging. Zijn interesse richtte zich op de subjectieve ervaring van leven en bestaan. Op deze manier nam hij afstand van de aanspraak van de moderne filosofie op universaliteit. In plaats daarvan probeerde hij het bestaan in het individuele wezen van ieder van ons te bevestigen.

Miguel de Unamuno (1864-1936)

Gepassioneerd door de filosofie van Kierkegaard, werd Miguel de Unamuno beïnvloed door zijn werk. Hij ontdekte een nieuwe manier om het menselijk bestaan te begrijpen.

Ook benadrukt hij de irrationaliteit ervan, in tegenstelling tot de gewenste rationaliteit van de moderne filosofie. Hij benadrukt ook de rol van angst in de onzekerheid die het leven na de dood met zich meebrengt.

Karl Jaspers (1883-1969)

De filosofie van Karl Jaspers probeert het zijn van elk subject concreet en individueel te begrijpen. Hij introduceert zijn concept van de “grenssituatie” om te verwijzen naar die kritieke momenten in het leven die de ware aard van het menselijk wezen onthullen. Net als de andere existentialisten richt hij zich dus op reflectie op het geleefde bestaan.

Gabriel Marcel (1889-1936)

Hij onderscheidde zich door zijn focus op mysterie, incarnatie en het belang van concrete ervaring. Hij was dus een voorvechter van een geëngageerde deelname aan de werkelijkheid en benadrukte de relevantie van authentieke menselijke relaties.

Jean-Paul Sartre (1905-1980)

Hij gebruikte de term existentialisme voor het eerst als een verenigde filosofische stroming. Het benadrukt individuele vrijheid, verantwoordelijkheid en het actief creëren van betekenis in afwezigheid van een vooraf bepaalde natuur. Hiervoor zijn de handelingen en beslissingen van de mens doorslaggevend voor de creatie van dit subjectieve wezen.

Volgens Sartre is het existentialisme een humanisme omdat het de mens van vlees en bloed centraal stelt in zijn reflectie. Op deze manier wordt het individu verheven tot de categorie van meester over zijn eigen leven en bestaan. Bovendien kan de mens, door te leven, van zichzelf zijn eigen project maken. Zo creëert de mens zijn eigenheid.

Simone de Beauvoir (1908-1986)

De nieuwigheid die zij introduceerde, lag in het feit dat zij, geheel in lijn met het denken van Sartre, deze reflectie toepaste op het leven van vrouwen. In die zin benadrukte ze de strijd tegen de beperkingen die de maatschappij oplegt, vooral aan vrouwen. Zo promoot hij vrijheid, verantwoordelijkheid en solidariteit als fundamentele elementen voor authenticiteit en persoonlijke ontplooiing.

Martin Heidegger (1889-1976)

Het existentialistische voorstel van Martin Heidegger wordt gekenmerkt door een analyse van het bestaan op basis van de fenomenologische methode. Zo introduceert hij het begrip Dasein om de menselijke existent te benoemen.

Hij is gesitueerd in de wereld en zijn fundamentele kwaliteit is de zorg voor zichzelf en het besef van zijn eigen eindigheid. Dit leidt hem naar existentiële angst.

Albert Camus (1913-1960)

Camus gebruikte het begrip “absurditeit” om te verwijzen naar het gebrek aan betekenis dat het leven bezit. Van hieruit stelt hij een actieve zoektocht naar betekenis voor aan de kant van het individu. En dit niet alleen individueel maar ook collectief, dat wil zeggen met anderen.

Maurice Merleau-Ponty (1908-1961)

De Franse fenomenoloog en existentialistische filosoof Merleau-Ponty onderzocht de relatie tussen lichamelijke waarneming en bewustzijn. Hij benadrukte het belang van lichamelijke ervaring voor het begrijpen van het zelf. Zijn werk beïnvloedde de ontwikkeling van de existentiële fenomenologie.

Kritiek en verwijten aan het adres van het existentialisme

Sartre zelf geeft in zijn toespraak in 1945 een reeks verwijten aan het adres van deze filosofie. Ten eerste wordt hen verweten dat ze zich uitsluitend richten op de negatieve en slechte aspecten van het menselijk bestaan. Dit heeft ertoe geleid dat hen verweten wordt dat ze stilisme en diepgaande passiviteit bevorderen.

Ten tweede wordt hen verweten dat ze een elitair en burgerlijk type filosofie in stand houden en bevorderen, vanwege hun hoge contemplatieve en metafysische gehalte.

En ten slotte wordt hen verweten dat het existentialisme een stroming is die haar doel ontleent aan puur individualisme. Dit vanwege haar uitgangspunt in het subject en zijn concrete ervaring.

Een diepgaande blik op het menselijk bestaan

Er is misschien geen filosofie die dieper in het menselijk bestaan probeert te duiken dan het existentialisme. Daarom is het vandaag de dag nog steeds zo populair als manier om over onszelf na te denken. Bovendien kunnen de belangrijkste concepten ervan, zoals vrijheid, verantwoordelijkheid en angst, ons helpen op zoek te gaan naar onszelf en van ons leven een project te maken.

Uiteindelijk gaat het erom de zin te vinden die betekenisvol is voor het leven van ieder van ons. Er zijn geen magische antwoorden, daar zijn we zeker van. Maar een duik in de diepte van het existentialisme kan het begin zijn van iets veel krachtigers, misschien wel het begin van een authentiek leven.