Ken je het konijnenhol-syndroom?

Veel mensen raken verstrikt in het spinnenweb van samenzweringstheorieën. Hoe komt dit? In dit artikel leggen we het je uit - ontdek het!

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Gorka Jiménez Pajares.

Laatste update: 27 maart, 2025

Er zijn mensen die leven onder de schaduw van een complot. Mensen die geloven dat de werkelijkheid waarin ze leven wordt gekenmerkt door leugens en verzinsels. Hun samenzweringstheorieën zijn waar; met andere woorden, alles wat daarvan afwijkt, is onwaar.

Daarom hebben ze de neiging om zich af te zonderen van de wereld om hen heen en alleen om te gaan met anderen die hun ideeën delen. Om te beschrijven hoe en waarom deze transformatie plaatsvindt, is onlangs het concept van “het konijnenhol-syndroom” ontwikkeld, een metafoor gebaseerd op de film Alice in Wonderland.

Hoewel een groot deel van de bevolking samenzweringstheorieën met scepsis bekijkt, zijn ze voor deze mensen echte, absolute en onbetwistbare zekerheden. Met andere woorden, de overtuigingen rond samenzweringen vormen een fundamenteel element van hun identiteit.

Het “konijnenhol-syndroom” is dus het eerste element dat de persoon aan de haak slaat en ervoor zorgt dat ze overtuigingen ontwikkelen die gebaseerd zijn op samenzweringen. Deze overtuigingen zijn herkauwende gedachten die zich richten op het complot, wat vaak leidt tot zeer intolerant gedrag.

Achter het konijnenhol

Het konijnenhol-syndroom is tot nu toe nooit beschreven. De auteurs, Robbie M. Sutton en Karen M. Douglas, hebben zich gebaseerd op een fragment uit deze film om uit te leggen waar het uit bestaat.

Daarin kunnen we ons herinneren dat Alice, toen ze het beroemde konijn met zijn horloge zag, hem achterna ging en zijn konijnen-hol in dook, geen moment twijfelend aan wat er daarna zou gebeuren. Op haar weg door het konijnenhol struikelde Alice en viel. Ze dook in een schijnbaar eindeloze put.

Met deze metafoor, gepubliceerd (Engelse link) in het vaktijdschrift Current opinion in Psychology, wilden de onderzoekers de processen verklaren waardoor iemand in de val van samenzweringstheorieën kan trappen. Om dit te doen, gaan we een opeenvolging van stappen beschrijven die zouden kunnen optreden bij het vallen in de samenzweringsval.

1. Een onvrijwillig proces

De neiging om samenzweringstheorieën te omarmen is verre van vrijwillig. Dat wil zeggen, het is voldoende dat de samenzweringstheorie de aandacht van de persoon trekt (zoals in het konijnenvoorbeeld).

Complottheorieën (bijv. UFO’s, bovennatuurlijke ervaringen of terraplanisme) ontstaan, groeien en vermenigvuldigen zich omdat ze verleidelijk zijn (de persoon denkt dat hij of zij zich in een bevoorrechte positie bevindt vergeleken met de mensen om hem of haar heen, en dat ze bedrogen zijn).

In eerste instantie worden mensen aangetrokken door het mysterie en het plezier van “het vreemde”. Maar zonder dat ze daar bewust voor kiezen, heeft het contact alleen al de potentie om een lont te worden die meer samenzweerderige overtuigingen in deze mensen doet ontbranden.

Wat begon als een nieuwsgierig contact transformeert uiteindelijk de persoon. Met andere woorden, contact met samenzweringstheorieën kan een “domino-effect” hebben.

Voorbeelden hiervan zijn te vinden in samenzweringstheorieën over COVID-19 (Spaanse link) (Sutton, 2022). Bovendien kunnen mensen bij lange na niet weten hoe alleen al het feit dat ze met deze theorieën in aanraking komen, ervoor zorgt dat hun manier van kijken naar de wereld verandert.

2. Een “cognitieve tachycardie“

Bij het begin van het syndroom kunnen deze individuen sceptisch staan tegenover het soort informatie dat de maatschappij als geheel afwijst (bijvoorbeeld “de wereld is plat”). Wanneer ze echter in samenzweringskringen terechtkomen en in contact komen met mensen die deel uitmaken van deze kringen, treedt het “besmettingseffect” op.

Zo worden iemands aanvankelijk normale overtuigingen samenzweerderig. In het begin lijkt het een langzaam proces te zijn. Na een tijdje worden ze echter steeds actiever en nemen ze toe met een buitengewone snelheid. Met andere woorden, ze worden steeds talrijker en krachtiger.

Zodra deze rode lijn is overschreden, hebben individuen de neiging om zich af te zonderen van de echte wereld en zich uitsluitend te verhouden tot andere gelijkgestemden. Zo keren ze zich af van iedereen die er anders over denkt. Ze gaan een spiraal in van het lezen en bekijken van steeds meer informatie over de inhoud van het complot. Dit maakt hun samenzweringsovertuigingen nog sterker.

3. Een “gepantserde” geest

In de latere stadia van dit syndroom beginnen overtuigingen te kristalliseren en te verharden. Het is heel moeilijk om ze te veranderen en te herstructureren.

Interessant genoeg wijzen onderzoekers erop dat bewijs over dit laatste stadium schaars is. Dit komt doordat het moeilijk is om deelnemers te vinden die bereid zijn om mee te doen aan onderzoek naar complottheorieën. Voor deze mensen zijn het namelijk anderen die samenzweren in plaats van zijzelf.

Als iemand eenmaal samenzweringsovertuigingen in zijn cognitieve systeem heeft opgenomen, bedwelmen ze vele andere gebieden. Zo komt het vaak voor dat hun identiteit en geloofssysteem een metamorfose ondergaan.

Ze scheiden zich af van hun naasten en imiteren degenen die hun samenzweringsovertuigingen delen. Bovendien zou je kunnen zeggen dat ze “immuun” zijn voor bewijs tegen wat ze denken.

Zoals we hebben gezien, is het voldoende om gefascineerd te zijn door wat anders is om in wat we het samenzweerderige “konijnenhol-syndroom” hebben genoemd te vallen. Dus als het eerste contact eenmaal gelegd is, kunnen mensen vast komen te zitten in een bodemloze put, zoals Alice in Wonderland overkwam.

Als je er eenmaal in zit, is het moeilijk om eruit te komen, omdat het de overtuigingen van mensen ingrijpend verandert.