Heraclitus van Efeze, biografie en belangrijkste ideeën

De gedachte aan het Heracliteanisme was in fragmenten vastgelegd. Tijdens deze lezing zullen we de postulaten van deze pre-socratische filosoof onderzoeken in het licht van moderne interpretaties.

Onze grenzeloze nieuwsgierigheid brengt ons ertoe om figuren te onderzoeken die vele eeuwen geleden leefden. Dit is het geval bij Heraclitus van Efeze, een groot filosoof uit het oude Griekenland. De bijzonderheden van zijn postulaten en zijn manier om de wereld en maatschappij van zijn tijd te interpreteren, maken hem tot een fascinerende figuur om te ontdekken.

In dit artikel zullen we het leven, werk en denken van deze pre-Socratische filosoof onderzoeken. We zullen ook enkele van zijn uittreksels citeren om je uit de eerste hand kennis te laten maken met de ideeën en stijl die hij gebruikte. Laten we beginnen!

Wie was Heraclitus van Efeze?

Heraclitus wordt beschouwd als een van de invloedrijkste pre-Socratici in de geschiedenis van het denken. Hij werd in 544 voor Christus geboren in Efeze, gelegen aan de kust van Ionië, het huidige Turkije. In die tijd stond de stad onder het bewind van Darius.

Er is weinig bekend over het leven van deze filosoof. Wel is bekend dat hij opgroeide in een aristocratische familie, die deel uitmaakte van de stichters van de stad, waarvan Androcles de schepper was.

Er wordt gezegd dat de politieke ideeën van deze intellectueel hem ertoe brachten zijn vaderland te verlaten, omdat hij tegen de democratische vooruitgang was.

Zo trok hij naar de tempel van Artemis, die wordt beschouwd als een van de zeven wonderen van de oudheid. Nadat hij daar enige tijd in eenzaamheid had doorgebracht, ging hij in de bergen wonen, waar hij ziek werd van waterzucht en een einde aan zijn leven maakte.

De Duistere

Zijn aristocratische afkomst is heel belangrijk om te begrijpen waarom Heraclitus de bijnaam de Duistere kreeg. Deze bijnaam is te danken aan zijn voorliefde voor het gebruik van metaforische of symbolische termen in zijn aforismen en paradoxen.

Daarnaast zou de filosoof een grote minachting voor de mensheid hebben gehad. Dit is zelfs waarneembaar in sommige van zijn fragmenten. In nummer 34 stelt hij bijvoorbeeld: “Dom, hoewel ze luisteren, zijn ze als doven. Het spreekwoord beschrijft hen: hoewel aanwezig, zijn ze afwezig”.

In die zin kun je zeggen dat de filosofie van Heraclitus alleen bedoeld was voor mensen met voldoende rationele capaciteit om zijn aforismen en metaforen te begrijpen.

Boeken van Heraclitus van Efeze

Het kan niet bevestigd of ontkend worden of Heraclitus daadwerkelijk boeken heeft geschreven. Dat komt omdat we vele eeuwen van elkaar verwijderd zijn en slechts glimpen van zijn ideeën ons bereiken. Sinds de tijd van Aristoteles zijn er echter toespelingen op het mogelijke bestaan van een werk van hem.

De grote geschiedschrijver van de filosofie, Diogenes Laertius, schrijft aan Heraclitus van Efeze een werk toe met de titel Over de natuur. Er wordt gezegd dat het in drie delen was verdeeld, overeenkomend met de onderwerpen die hij het meest behandelde. Dit waren het universum, politiek en theologie.

De waarheid is dat we Heraclitus kennen dankzij de fragmenten die andere filosofen in hun werken citeerden. Dit is het geval bij Sextus Empiricus, Plotinus, Plutarchus, Porphyry, Plato en Aristoteles.

Het denken van Heraclitus van Efeze

Uit de fragmenten kunnen we opmaken dat Heraclitus ons drie verschillende stellingen heeft nagelaten waaruit zijn denken op het gebied van de filosofie bestaat. De eerste is de theorie van flux of wording, volgens welke alle elementen van de wereld voortdurend veranderen.

Ten tweede beweert hij dat het mogelijk is om in tegenstellingen harmonie en eenheid te vinden. Dit idee wordt de eenheid van tegengestelden genoemd.

Het derde voorstel staat bekend als de leer van het monisme en stelt dat er achter de verscheidenheid die ons omringt één enkele substantie te vinden is. In dit verband kunnen we verwijzen naar de arche van Heraclitus.

Theorie van flux of wording

Als we onze omgeving observeren, valt het niet te ontkennen dat dingen evolueren met het verstrijken van de tijd. Heraclitus was scherpzinnig in het afleiden van zo’n postulaat door deductie.

De theorie van universele stroming, in het Grieks bekend als panta rhei, wat “alles stroomt” of “universele stroming” betekent, vertegenwoordigt het eerste reflectieve moment van deze filosoof op basis van ervaring.

Volgens deze theorie schuilt er achter de ogenschijnlijke veelheid een permanente eenheid die de filosoof lógos of rede noemt. Deze kan worden ontdekt door zelfbewustzijn, d.w.z. door onszelf te onderzoeken.

Eenheid van tegenstellingen

Op het eerste gezicht lijkt de wereld om ons heen rustig en harmonieus, ondanks de veelheid die er bestaat. Heraclitus ontdekt echter al snel dat achter deze ogenschijnlijke rust een spanning van tegenstellingen schuilgaat. Dat wil zeggen, elk ding dat we waarderen heeft in zijn constitutieve wezen krachten die ernaar streven zich naar tegengestelde kanten te richten.

Het perfecte voorbeeld om dit te illustreren is dat van de boog en de lier die, zegt de filosoof, de totaliteit van het universum symboliseren. Als we een pijl en boog zien, lijkt het ons op het eerste gezicht een statisch object.

Dat is echter niet zo, want in zijn interne structuur is er een voortdurende spanning van strijd. De snaren staan onder permanente spanning, en dit zou niet mogelijk zijn zonder een boog om ze te ondersteunen.

Daarom zinspeelt de denker op een eenheid. Dit omdat de tegenstellingen een homogeen geheel vormen waarin alleen een wijze intelligentie het ene en het afwijkende kan waarderen.

Wat is de archeus van Heraclitus van Efeze?

Heraclitus postuleert dat vuur de fundamentele materie van het universum vormt, omdat het de enige substantie is waaruit alles voortkomt. In deze context heeft dit vuur twee verschillende aspecten die het uniek maken: de wereld staat in brand, brandt: het universum is uitgeblust, dooft zichzelf uit zoals de levende vlammen van dit element.

Zo is alles in evenwicht door de spanning van tegengestelden, noodzakelijk voor het handhaven van de universele kosmische orde.

De logos volgens Heraclitus

Een van de fundamentele concepten van Heraclitus’ denken is de logos. Het is moeilijk om een precieze definitie van dit idee te geven. Dit omdat de oraculaire stijl van de filosoof een eenduidige interpretatie bemoeilijkt. Met het oog hierop geeft de International Reviewof Philosophy (Spaanse link) vier verschillende definities van de logos van het Heracliteanisme.

De eerste definitie is gebaseerd op een taalkundige interpretatie van de term. Zo wordt logos opgevat als een spraak of een woord dat gesproken wordt om de dingen van de wereld uit te drukken en aan te duiden.

Een tweede definitie beschouwt logos als een heilige spraak. Dit betekent dat de uitspraak ervan een reeks voorschriften en doctrines hanteert die Heraclitus zelf gebruikt om zich te onderscheiden van andere predikingen.

Anderzijds kan deze term worden geïnterpreteerd als een goddelijke wet, d.w.z. een regulerend principe van het universum. Volgens dit principe is er een regel die voor ons allemaal en alle dingen geldt en waarmee rekening moet worden gehouden. Het vertegenwoordigt ook een gemeenschappelijk richtsnoer dat het gedrag van mensen stuurt.

Tot slot wordt logos begrepen als een harmonie van tegengestelde spanningen. In deze zin moet de term worden geïnterpreteerd als een waarheid die aan de geest van de wijze wordt geopenbaard.

Want, zoals in de vorige paragrafen is gezegd, kan deze strijd van tegenstellingen niet worden gewaardeerd door middel van ervaring. In plaats daarvan is het een rationeel en zelfbewust werk van degene die het uitvoert.

Heraclitus erfde belangrijke filosofische bijdragen

De filosofische bijdragen van Heraclitus zijn talrijk. Hij is een van de eersten van wie we geschreven materiaal hebben. Hoewel dit fragmenten zijn, kan men een interne samenhang in zijn denken waarderen.

Hij leverde met zijn werk ook stevige kritiek op de samenleving van zijn tijd. Dit omdat hij vond dat gewone mensen niet in staat waren om zijn boodschap te interpreteren. Dit verklaart zijn keuze voor een aforistische en orakelende stijl, alleen voor kenners.

Hij wordt ook gezien als de eerste filosoof die een verband legt tussen de fysieke wereld en iets daarbuiten. Dat wil zeggen een rede die de kosmos ordent en de waarheid ervan dicteert aan degenen die het vermogen hebben om het te zien.

Het is dan ook niet verrassend dat zelfs eeuwen later grote denkers als Nietzsche en Heidegger sommige bijdragen van deze pre-socratische filosoof interpreteerden en overnamen.