Geweld is aangeleerd ... maar kan ook afgeleerd worden

In het midden van de twintigste eeuw is men in de menswetenschappen gestart met het onderzoeken van gewelddadige fenomenen. Al vanaf dat moment heeft één vraag alle onderzoek van dit thema beheerst: is menselijk geweld instinctief of aangeleerd? Uit de studies zijn vele hypotheses ontwikkeld. Maar één ding is duidelijk: alle culturen, van alle tijden, vertoonden agressief gedrag. Maar betekent dat dat geweld is aangeleerd?

De laatste tientallen jaren is de bezorgdheid over deze kwestie gestegen. Wereldoorlogen hebben aangetoond dat het vermogen van menselijke wezens om elkaar pijn te doen geen limiet kent. Deze feiten en vele andere factoren hebben ertoe geleid dat we met angst naar onszelf kijken.

Het begrip agressiviteit heeft een negatieve bijklank gekregen. Misschien is dit te wijten aan deze gebeurtenissen in de geschiedenis. Maar het is niet altijd zo geweest. Want zonder het vermogen om aan te vallen of met agressie te reageren, zouden we eigenlijk als soort niet overleefd hebben. Maar mensen zijn te ver gegaan in geweld. Dat is wat zorgwekkend is.

Agressie en geweld zijn twee verschillende begrippen

Soms denken we dat agressie en geweld gelijk zijn maar dat is niet het geval. Agressie is een instinct. We worden ermee geboren en zijn stempel staat op onze geest gedrukt. Het houdt een reeks lichamelijke en chemische processen in die automatisch optreden zonder dat we het beseffen.

Agressie is biologisch. Het zet ons in alarmmodus als er sprake is van gevaar. Dit betekent dat het ons helpt onszelf te verdedigen wanneer het nodig is en ons aan te passen aan de omgeving. Het is bijvoorbeeld normaal en gezond dat we op een agressieve manier reageren als iemand ons probeert te duwen. Het overlevingsinstinct betekent dat we met agressieve handelingen reageren op een bedreiging.

Geweld aan de andere kant is cultureel. Het bestaat uit gedragingen die bedoeld zijn om anderen pijn te doen om andere redenen dan onze objectieve nood om te overleven. Alleen mensen spreiden gewelddadig gedrag ten toon. Geen enkel ander dier doet dit.

Dit betekent dat geweld is aangeleerd. Agressie is instinctief, maar geweld is symbolisch. We komen dus ter wereld met aangeboren instrumenten om op een agressieve manier te reageren wanneer dit nodig is om ons leven te behouden. Maar het verlangen en de neiging om anderen pijn te doen om andere redenen is aangeleerd. Het goede nieuws is dat je het ook kan afleren.

Geweld is aangeleerd, maar kan ook worden afgeleerd

Bijna alle gewelddadige mensen rechtvaardigen hun gedrag met onjuiste argumenten. De meesten beweren dat ze anderen pijn doen om zichzelf te verdedigen, of om iets positiefs aan te leren of in te prenten. Het gebeurt ook vaak dat het slachtoffer de schuld krijgt omdat hij of zij het geweld zou uitgelokt hebben. En het is ook niet ongewoon dat mensen zich beroepen op hogere principes. Die kunnen religieus of politiek zijn.

Achter deze drogredenen liggen complexe ideologische constructies, die ook onjuist zijn. Geweld is in eerste instantie en voornamelijk symbolisch (cultureel) en daarna pas lichamelijk. Een voorbeeld: om zwarten overal ter wereld tot slaven te maken, heeft men eerst aangevoerd dat ze geen ziel hadden.

Men schreef ‘wetenschappelijke’ boeken over hun ‘minderwaardige’ en ‘verdorven’ gedragingen. Op die manier rechtvaardigden de aanhangers van de slavernij het lichamelijk geweld tegen hen. Hetzelfde gebeurde met vrouwen, inheemse volkeren en nu met dieren.

Mensen zeggen dat geweld bij ‘zelfverdediging’ oké is. Maar er zijn vele gevallen waarin die verdediging maar een hol gegeven was; want er was geen sprake van een bedreiging. Andere rechtvaardigingen hebben te maken met religie. Sommige heilige boeken schilderen vrouwen af als de ondergang van het bestaan van de mens.

Op dezelfde manier ontstaan oorlogen omdat de ene zijde zich verzet tegen de god van de andere. Ze proberen dus om hen en hun god van het oppervlak van de aarde weg te vagen. Waarschijnlijk heb je het volgende ook al gezien of erover gehoord. Het komt erg vaak voor dat mensen hun gewelddadige acties rechtvaardigen vanuit hun ‘overtuiging’.

Het einde van geweld

Gewelddadige acties moeten we dus uit onze geest verwijderen. Want anders zijn ze helemaal niet weg. Je kan wapenbezit buiten de wet stellen of je kan iemand uit een situatie halen van lichamelijke mishandeling. Maar als iemand de andere persoon niet als waardevol beschouwt, dan zal het geweld terugkeren. Het kan een niet-fysieke vorm aannemen, zoals bijtende kritiek, kwetsende spot of kille onverschilligheid, maar het is nog steeds geweld.

Samengevat kunnen we dus zeggen dat we niet bang hoeven te zijn voor agressieve gevoelens. Want ze zijn een deel van ons verdedigingsinstinct. Maar we moeten afstand nemen van gewelddadige impulsen die alleen maar tot nog meer geweld leiden.