Een verkenning van de film Persona van Ingmar Bergman
Persona van Ingmar Bergman draagt bij aan de manier waarop cinema de ziel analyseert in de gelaatstrekken van zijn vertolkers. Films gaan net zo goed over stilte als over dialogen. Dat komt omdat het zichtbare en onzichtbare altijd een goede manier is geweest om de afgronden van het onbewuste te benaderen. Dat deel van jezelf dat aan je ontsnapt, maar dat Ingmar Bergman in zijn films terugvindt.
Sommigen van ons wantrouwen degenen die menselijke relaties willen “verwetenschappelijken” op dezelfde manier als we worden ontmoedigd door degenen die goden prijzen. Psychoanalyse zou niet noodzakelijkerwijs deel moeten uitmaken van een consult. In plaats daarvan zou het binnen het bereik van ieder mens moeten liggen, als een toegankelijke gids voor benaderingen en vragen.
Dit is precies wat Bergman deed toen er niemand anders was die het ware universum van alle menselijke relaties overbracht. Openhartig, visceraal, stil en met een onbewust deel dat de kijker wil vangen.
“Denk je niet dat ik het begrijp? De hopeloze droom van zijn. Niet lijken, maar zijn. Bewust op elk moment. Waakzaam.”
De afwezigheid van Ingmar Bergman en psychoanalyse in de huidige maatschappij
Er is weinig van Ingmar Bergman in de hedendaagse cinema. Sterker nog, kijkers hadden de neiging om zich te distantiëren van zijn manier van filmen, zoals de meesten dat doen van psychoanalyse. Niet alleen dat, maar ze maakten hem ook belachelijk totdat op een dag het roer omging en mensen meer geïnteresseerd waren in twijfels dan in zekerheden.
Hij heeft een manier om de subjectieve kant van de psychoanalyse te laten zien, zonder er wetenschappelijke waarde aan toe te kennen. Psychoanalyse heeft inderdaad sociale waarde. Het is eigenlijk een poging om de mens te verklaren die doordringt in de kunst. Mensen geven om kunst.
Ingmar Bergman en psychoanalyse in Persona
Bergmans gemeenschappelijke thema’s draaien om de dood, religie, relaties en vrouwen als onderwerp op zich. Zijn fascinatie voor vrouwen is in Jungiaanse termen stof tot nadenken over Ingmars eigen geest.
In Persona filmde Bergman wat er voor hem toe deed. Twee vrouwen die in een introspectieve één op één praten over hun seksuele verlangens en abortussen. Het is een film over vrouwen die vrijuit spreken, zonder taboes. Hoeveel filmmakers hebben dat gedaan in de moderne cinema?
De persoon is slechts een masker van de collectieve psyche, een masker dat het bedrieglijke gevoel geeft een individu te zijn. Eén die, omdat hij niets meer is dan een rollenspel waarin de collectieve psyche het woord neemt, je laat denken dat jij het zou kunnen zijn.
Elizabeth, in deze staat van terugtrekking en isolatie, toont alleen maar haar angst voor het leven. Voor Gestalts is het dat moment van verbijstering waarin je je realiseert dat je niet langer gediend bent met “neurotische bronnen” (de laag die Perls cliché en rol noemt).
Op dezelfde manier ervaar je grote angst om dieper te gaan, omdat je niet langer weet (of controle hebt) waar je naartoe gaat. Zowel naar jezelf als naar je relatie met de wereld.
Persona, psychotherapie in film
Deze film vertelt het verhaal van oorspronkelijk psychotherapeutisch werk. Het is namelijk het tegenovergestelde van het gebruikelijke apparaat van de analytische behandeling. Het is de patiënt die luistert en de zorgverlener die spreekt.
Vanuit dit perspectief kan Persona het onderwerp zijn van een wilde analyse. Cinema moet Ingmar Bergman een intense, dramatische en zelfs traumatische ervaring bieden.
De vreemdste scène in de film is die waarin de gezichten van de twee vrouwen, de actrice Elizabeth Vogler (Liv Ullmann) en Alma de verpleegster (Bibi Anderson), over elkaar heen glijden en elkaar overlappen.
De bewuste delen staan tegenover elkaar, maar hun onbewuste delen ontmoeten elkaar. Deze overlapping weerspiegelt zich in het beeld door de introductie van het gezicht van de een in de schaduw van het gezicht van de ander.
Op psychologisch niveau stelt de film het probleem van de grenzen van reflexiviteit aan de orde. Dat wil zeggen, in hoeverre is de ander jouw spiegel? In hoeverre definieer je jezelf door de manier waarop je anderen waarneemt? Door het perspectief dat je wilt dat zij van jou hebben? Deze filmscène bevraagt de staat van je eigen identiteit.
De ontwikkeling van Persona
Om de daaropvolgende ontwikkeling van de film te begrijpen, is het nodig om na te denken over het concept dat Heinz Kohut introduceerde. Dat over het begrijpen van het fenomeen overdracht. (Ingmar noemde het speculaire overdracht).
Dit wordt opgevat als het soort projectie dat een patiënt maakt op de analyticus of psychotherapeut. Dus een projectie die uitgaat van Kohuts concept van “empathische resonantie.” Dat wil zeggen, de behoefte van ieder mens om te reflecteren op een ander, om zichzelf te herkennen.
Uit dit alles kun je afleiden dat Persona een psychotherapeutisch en cinematografisch project is dat nog nooit eerder is vertoond. Het is er een waarin de thema’s die de psychoanalyse opwerpt op het scherm weerspiegelen zonder enige poging om ze een formele verklaring te geven. Er is dus geen grotere verklaring dan de artistieke.
Een introspectief, vrouwelijk en overweldigend voorstel dat zich bezighoudt met belachelijk gemaakte onderwerpen zonder complexen en dat vervolgens een krachtig voorstel vormt dat geen wetenschappelijke validatie nodig heeft. Alleen cinematografische validatie, dat wil zeggen.