Een narcistische baas: hoe je ze kunt herkennen en ermee om kunt gaan

De narcistische baas draagt een masker waarachter een specialist schuilt in het aftappen van jouw geestelijke gezondheid. Weten wat je grenzen zijn, niet toegeven aan al hun eisen en werken aan je zelfzorg zijn belangrijke strategieën om hiermee om te gaan.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 24 november, 2024

Een narcistische baas is zeer gevaarlijk in elke werkomgeving, dus het is noodzakelijk om te weten hoe je dit profiel kunt herkennen en ermee kunt omgaan.

Het zijn mannen en vrouwen die niet alleen de werkomgeving veranderen met hun schadelijke gedrag en egoïstische houding. Meestal hebben hun slechte beslissingen en de neiging om eigen voordeel na te streven een negatieve impact op de organisatie zelf. Het zijn tenslotte bekwame strategen van chaos.

Desondanks, en hoe tegenstrijdig het ons ook mag lijken, stijgen deze mensen uiteindelijk op naar de hoogste sferen van onze samenleving. Dit dwingt je niet alleen om te weten hoe je ze kunt detecteren, maar ook om over een reeks psychologische hulpmiddelen te beschikken om je geestelijke gezondheid te beschermen.

In die zin is de grijze steentechniek een van de meest gebruikte. Laten we dieper graven.

Hoe herken je een narcistische baas?

Er is een ongeschreven regel die je eraan herinnert dat je je hele leven een narcist zult ontmoeten. Het is waar dat het hebben van een kind in je gezin (vader, moeder, partner) hoge emotionele kosten met zich meebrengt.

De baas met een narcistische persoonlijkheidsstoornis (NPS) kan je potentieel echter volledig uitputten. Hij zal je ideeën stelen, terwijl hij je vandaag prijst en morgen kleineert.

Aan de andere kant is er een feit waarmee je rekening moet houden. In ons dagelijks leven gebruiken we het label ‘narcistisch’ heel lichtjes, zonder te beseffen dat we te maken hebben met een mentale aandoening die is opgenomen in de DSM-V-TR.

Zozeer zelfs dat deze cijfers leiden tot een progressieve, zeer beperkte psychosociale en gezondheidsachteruitgang, zoals benadrukt in het tijdschrift Behavior al Medicine (Engelse link). Hieronder beschrijven we hoe je ze kunt herkennen.

Bijbehorende symptomen

Moeite met het accepteren van kritiek

Ze zien kritiek, ook al is deze constructief, als persoonlijke aanvallen. Narcisten reageren er defensief op en je zult vaak zien dat ze leiden tot driftbuien of emotionele uitbarstingen die typisch zijn voor een driejarig kind.

Ze zijn hatelijk en wraakzuchtig

Deze persoonlijkheidsprofielen voelen een verlangen naar wraak op degenen die hen op welke manier dan ook afkeuren of uitdagen. Ze interpreteren elke kleine minachting als een felle bedreiging en kunnen jarenlang wrok koesteren.

Uitbuiting van anderen

Als er al een terugkerend aspect is, dan is het het inzetten van medewerkers om hun eigen doelstellingen te bereiken, zonder rekening te houden met de inspanningen of opofferingen die zij leveren. Houd er ook rekening mee dat ze soms de grenzen van de illegaliteit kunnen overschrijden en je in de problemen kunnen brengen.

Gebrek aan verantwoordelijkheid

Als er iets misgaat, geven ze zelden hun fouten toe. Ze hebben de neiging anderen de schuld te geven om hun imago te beschermen en hoezeer ze je in eerste instantie ook verbazen met hun goede communicatieve vaardigheden, efficiëntie en vastberadenheid, uiteindelijk zul je ontdekken dat alles onwaar is en dat hun incompetentie grenst aan epische niveaus.

Toon instrumentele empathie

Een slechte baas, zoals de narcistische leider ongetwijfeld is, toont zelden oprechte interesse in het emotionele welzijn van zijn werknemers. Wat het wel laat zien is instrumentele empathie, dat wil zeggen dat het verbinding kan maken met je emoties en behoeften, alleen maar om je te manipuleren en er iets voor terug te krijgen.

Gevoel van superioriteit en recht

Als je je afvraagt hoe je een narcistische baas kunt herkennen en ermee om kunt gaan, is de eerste strategie om te onthouden dat je, meer dan de zuurstof die je inademt, nodig hebt om je beter te voelen dan anderen. Ze hebben het recht om van je te eisen wat ze willen. Het zijn individuen die hun werknemers zien als een bron van bevoorrading voor hun ego.

Behoefte aan constante bewondering

Deze mensen zijn in eerste instantie charismatisch en charmant. Maar beetje bij beetje zul je ontdekken dat ze, net als verslaafden, voortdurend op zoek zijn naar lof en erkenning, alleen maar om hun gevoel van eigenwaarde te versterken. Als je dit weigert, zullen ze nors, afstandelijk en zelfs agressief overkomen.

Controle en manipulatie

Deze figuren zijn gepromoveerd op het gebied van controle-fanatisme. Ze aarzelen niet om situaties zo te manipuleren dat je frustratie en minderwaardigheid voelt en onthoudt dat hun behoeften, zelfs als ze onethisch zijn, het enige zijn dat ertoe doet.

Sterker nog, als je narcistische baas ziet dat je potentieel hebt, zal hij je als een bedreiging beschouwen en zal hij proberen je meer onder controle te krijgen, zodat je niet uitblinkt.

Zijn er verschillende typologieën?

In plaats van dat er verschillende typologieën van narcistische leiders bestaan, bestaat er een vrij breed spectrum van dit profiel. Binnen dezelfde stoornis bestaan verschillende gradaties en manieren om het gedrag, de interactie en de doelstellingen ervan te manifesteren naast elkaar.

Als je deze realiteit uit de eerste hand hebt ervaren in een baan, herken je misschien een patroon:

• Grandioze narcist. Ze hebben een ingebouwd gevoel van recht. Ze geloven niet alleen dat ze superieur zijn aan jou, maar ze geven ook uitdrukking aan een zeer uitgesproken arrogantie, waarbij ze opscheppen over jouw prestaties of de voorstellen die je hen kunt doen.
• Kwetsbare narcist. Hoewel hij misschien verlegen of onzeker lijkt, zoekt dit type leider validatie, versterking en erkenning om zijn lage zelfwaardering te compenseren. Hij is doorgaans zeer gevoelig voor kritiek en handelt met een hoge mate van slachtofferschap.
• Autoritaire narcist. Misschien heb je je hele professionele leven een zeer dominante baas gehad, die absolute gehoorzaamheid eist, die gewelddadige communicatie gebruikt en van angst zijn of haar belangrijkste wapen van controle en leiderschap maakt.
• Charismatische narcist. Het zijn echte ‘slangenbezweerders’. Ze trekken aan met hun charisma en overtuigingskracht, maar gecombineerd met een aanpak die even egoïstisch als vals is. In eerste instantie lijkt hij de ideale leider, maar zijn beslissingen zijn meestal gericht op het bevredigen van zijn eigen belangen.
• Uitbuitende narcist. Deze typologie heeft door zijn agressieve gedrag een grote impact op de organisatie en het menselijk kapitaal. Bekijk medewerkers als hulpmiddelen voor je eigen voordeel. Hij manipuleert om te krijgen wat hij wil, overschrijdt elke wettelijke, ethische of morele grens, zonder zich ooit druk te maken over de gevoelens of behoeften van anderen.

Tools om jezelf te verdedigen tegen een narcistische baas

De afgelopen jaren heeft de psychologie bijzondere aandacht besteed aan leiders met een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Deze aanwezigen hebben doorgaans een grote macht, ze integreren zeer goed in de samenleving en bereiken belangrijke posities.

Maar ja, de mentale en economische kosten die hieruit voortvloeien zijn enorm. Een voorbeeld is wat wordt beschreven in onderzoek gepubliceerd in Frontiers in Psychology (Engelse link).

Dergelijk werk geeft aan dat narcistisch leiderschap de arbeidsintegratie belemmert, de economische efficiëntie en de duurzame ontwikkeling van bedrijven belemmert. Om nog maar te zwijgen van de manier waarop ze de emotionele gezondheid van werknemers verminderen.

Als dit jouw geval is en je momenteel een baas hebt met deze kenmerken, moet je jezelf beschermen. Dit betekent dat je een aantal van deze psychologische hulpmiddelen bij de hand moet hebben.

Psycho-educatie

De eerste stap in het omgaan met zo’n baas is het herkennen en begrijpen van een narcistische persoonlijkheidsstoornis (NPS).

Jezelf opleiden, dieper gaan en geldige informatie over dit profiel hebben, zullen ongetwijfeld je beste troef zijn om te overleven in een omgeving die gedomineerd wordt door deze aanwezigheid. Houd er ook rekening mee dat je niet te maken heeft met iemand die alleen maar egoïstisch of manipulatief handelt.

Je kunt dus iemand vinden die erg slachtoffer is of een zeer agressieve persoon. Begrijp ook dat deze mannen en vrouwen andere comorbide aandoeningen met zich mee kunnen dragen, zoals depressie of trauma’s uit het verleden.

Ze zijn echter zeer bedreven in het camoufleren van deze symptomatologie en nemen hun toevlucht tot verfijnde verdedigingsmechanismen die uiteindelijk meer schade aan hun omgeving veroorzaken, waardoor werknemers worden overweldigd.

Dit alles weten en goede psycho-educatie hebben, werkt als een voordeel in je voordeel, waarmee je bepaalde reacties beter kunt begrijpen en voorzichtig kunt zijn.

Stel duidelijke grenzen

Grenzen stellen aan een narcistische baas vereist een combinatie van vastberadenheid, diplomatie en zelfbeheersing, om je welzijn te beschermen. Ook om onnodige conflicten te voorkomen die op de korte en lange termijn in je nadeel kunnen werken. Hier zijn enkele strategieën:

• Onthoud je waarden. Je grenzen worden ook bepaald door je waarden, dat wil zeggen, wat niemand of niets kan schenden, of je kan dwingen opzij te zetten. Wat jou kenmerkt, waar jij in gelooft en jouw essentie doet kloppen, kan niet geboycot worden door die leider met narcistische trekjes.
• Geef niet overal aan toe. Soms gaan deze bazen ervan uit dat ze het volste recht hebben om hun werknemers te overbelasten met taken en verantwoordelijkheden. Geef niet toe. Leg je prioriteiten uit en maak duidelijk wat je contractuele verplichtingen zijn in die organisatie. Je gaat geen nieuwe aannemen.
• Vermijd jezelf te rechtvaardigen. Deze mannen en vrouwen zullen proberen je een schuldig of minderwaardig gevoel te geven. Dit is hoe ze macht over je hebben. Trap niet in de valkuil dat je jezelf bijna elke keer moet rechtvaardigen. Bied korte, feitelijke uitleg over je grenzen, zonder in lange argumenten of verdedigingen te vervallen.
• Wees duidelijk en direct. Narcisten zullen keer op keer proberen je grenzen te omzeilen om voordelen te behalen en controle over je te krijgen. Daarom is het essentieel om je grenzen krachtig en bondig te communiceren. Daarnaast is specificiteit en assertiviteit in je uitspraken belangrijk, om te voorkomen dat je antwoorden worden gemanipuleerd.

Denk aan je waarde als persoon

Werkscenario’s zijn vaak een substraat waar tal van negatieve en zelfs bedreigende dynamieken zich concentreren. Het onbeleefde en agressieve gedrag van narcisten of sadistische profielen beïnvloedt de productiviteit en het algemene welzijn van werknemers (Engelse link).

In deze schadelijke en uitputtende contexten is het essentieel dat je onthoudt wie je bent en wat je waard bent. Herhaal het elke dag voordat je opstaat en houd het de hele dag in gedachten.

Deze leiders zijn zeer bedreven in het overheersen van anderen, het afbreken van hun verdediging, het overstijgen van hun sterke punten en het laten geloven dat ze incompetent zijn. Bescherm je waarde als persoon ten koste van alles.

Documenteer elke dynamiek

Houd een gedetailleerd overzicht bij van belangrijke interacties, projecten, beslissingen en gesprekken met je narcistische baas. Dit kan je helpen jezelf te verdedigen als deze persoon tegen je in wil gaan of de feiten in zijn voordeel wil veranderen.

Bovendien helpt het documenteren van een groot deel van de dingen die op het werk gebeuren als er op een gegeven moment een juridisch probleem ontstaat als gevolg van de slechte beslissingen van je leider.

Grijze steentechniek

De grijze steentechniek is een strategie die is ontworpen om interacties met moeilijke mensen, zoals narcistische bazen, te beheren. Het doel is om de invloed ervan op je te minimaliseren en je te beschermen tegen emotionele uitputting.

Het is gebaseerd op neutraal worden voor die aanwezigheid, maar tegelijkertijd standvastigheid tonen en laten zien dat je niet iemand bent die gemakkelijk te manipuleren is. Dit zijn de richtlijnen:

• Bied korte en neutrale antwoorden. Antwoord met eenlettergrepige of korte zinnen zoals ‘ja’, ‘ik begrijp het’ of ‘ik zal zien’. Doe het zonder overmatige emoties te tonen.
• Vermijd het delen van persoonlijke gegevens. Geef ze nooit informatie die ze tegen je kunnen gebruiken of later kunnen manipuleren. Houd gesprekken uitsluitend gericht op professionele onderwerpen.
• Ga niet in discussie of confrontatie. Vermijd het verwikkelen in debatten of discussies met hen. Deze mensen willen je misschien meeslepen in een eindeloos gesprek om hun superioriteit te laten gelden.
• Stel stille grenzen. Hoewel deze techniek geen directe confrontatie zoekt, kun je met je neutrale houding impliciet grenzen stellen. Als je baas een grens overschrijdt, blijf dan bij je standpunt, gebruik korte reacties en zonder toe te geven.
• Reageer niet intens. Zelfs als het je provoceert of bekritiseert, vermijd het tonen van emoties zoals woede, angst, frustratie of verdediging. Hoe moeilijk het ook is, onthoud altijd dat de narcist deze reacties zoekt om zijn controle over jou te herbevestigen.
• Wees voorspelbaar en saai. Behoud een gemiddeld profiel in hun aanwezigheid. Zorg ervoor dat je gedrag consistent en voorspelbaar is in alle interacties. Als de narcist geen kans ziet om te krijgen wat hij wil (drama, lof, controle), zal hij zijn interesse in jou verliezen.

Creëer een netwerk van interne bondgenoten

Het onderhouden van een ondersteunend netwerk onder collega’s of leidinggevenden die je situatie kunnen begrijpen en je kunnen ondersteunen, is altijd noodzakelijk.

Creëer als het ware die cirkel van dagelijks vertrouwen waarmee je kunt praten, luchten, ervaringen delen, enz. Op dezelfde manier zal het je ook helpen om met Human Resources te praten als het gedrag van de narcistische baas verder gaat dan wat ethisch is of een negatieve invloed heeft op de werkomgeving.

Bescherm je zelfrespect

Een narcistische baas kan je zelfvertrouwen ondermijnen. Versterk je gevoel van eigenwaarde door je prestaties en waarden buiten de werkomgeving te onthouden, en behoud een positieve en veerkrachtige houding. Bekijk deze aanbevelingen:

• Concentreer je op je prestaties en vaardigheden. Zorg voor een lijst met je professionele successen en sterke punten. Herinner jezelf er elke dag aan dat je capaciteiten niet afhankelijk zijn van de validatie van je baas. Vier je eigen prestaties, ook al krijgen ze geen externe erkenning.
• Zorg goed voor jezelf buiten het werk. Besteed tijd aan activiteiten en relaties die je voldoening geven en je persoonlijke voldoening geven. Zorg ook voor een gezond evenwicht tussen je werk en privéleven, zodat werk niet de enige referentie wordt voor je gevoel van eigenwaarde.
• Zoek externe feedback. Vergroot je zelfvertrouwen door objectieve meningen te krijgen van collega’s, mentoren of vertrouwde mensen buiten de omgeving van de narcistische baas. Hierdoor krijg je een evenwichtiger beeld van je prestaties en voorkomt je dat onterechte negatieve feedback invloed op je heeft.
• Onthoud je professionele doel. Houd je doel op het werk duidelijk en concentreer je op je persoonlijke groei en doelen. Het is waar dat een narcistische leider je prioriteiten kan verdraaien. Maar als je zich concentreert op je eigen ontwikkeling, je dromen en levensprojecten, kun je een duidelijke visie op je carrière behouden en tegelijkertijd je gevoel van eigenwaarde versterken.

Het beschermen van je geestelijke gezondheid, een prioriteit

We moeten allemaal werken. Niet alleen om een salaris te hebben, maar ook om door te groeien in een belangrijk project, waarbij je jezelf ontwikkelt in je vakgebied. Nu kunnen al deze doelen instorten als je een leider hebt met een narcistisch profiel. Vooral als die persoon er plezier in heeft jouw leven onmogelijk te maken. Niemand verdient deze situatie en het is noodzakelijk om actie te ondernemen.

Er zijn momenten waarop noch veerkracht, noch een van de hier beschreven strategieën helpt. In deze contexten is het essentieel om prioriteit te geven aan je geestelijke gezondheid en actie te ondernemen.

Deze acties kunnen het starten van een interne klachtenprocedure of het verlaten van het dienstverband omvatten. Dit zijn zeer moeilijke beslissingen. Daarom raden wij je aan je ondersteuningsnetwerk altijd bij de hand te hebben en gespecialiseerde hulp in te roepen. Jij komt op de eerste plaats.