De kunst van zelfbedrog
De kunst van zelfbedrog verwijst naar situaties waarin we tegen onszelf liegen. Het is eigenlijk onze geest die trucjes met ons uithaalt. Zelfbedrog treedt op wanneer we onszelf ervan overtuigen dat iets waar is als het niet waar is, maar we het onbewust doen.
Het verschil tussen liegen en zelfbedrog is dat met leugens de persoon zich ervan bewust is dat hij de waarheid niet vertelt. Terwijl met zelfbedrog, mensen zichzelf onbewust ervan overtuigen dat een leugen eigenlijk de waarheid is.
Met andere woorden, de persoon realiseert zich niet dat hij het doet, of in ieder geval realiseert hij het zich het niet altijd, en dat is precies waar de kracht van zelfbedrog ligt. Zolang we het niet beseffen, zal zelfbedrog zijn kracht tonen; op zijn eigen stille, verkapte manier.
Er zijn verschillende vormen van zelfbedrog, waarvan sommige vaker voorkomen dan andere. Bovendien heeft elke vorm verschillende psychologische effecten. We zullen de vier meest voorkomende vormen van zelfbedrog en hun belangrijkste psychologische effecten uitleggen.
1. De kunst van zelfbedrog: functioneel zelfbedrog
We zien functioneel zelfbedrog in situaties waarin de persoon liegt en probeert zichzelf ervan te overtuigen dat zijn beslissing juist is. Het bekendste voorbeeld van functioneel zelfbedrog is te vinden in de Fabel van de Vos en de Druiven.
In deze fabel wordt de vos, die zich kenmerkt door zijn sluwheid, aangetrokken door een sappige druif en probeert deze te bereiken door herhaaldelijk omhoog te springen. Na een paar mislukte pogingen stopt de vos met proberen en pakt hij zijn frustratie aan door zichzelf te bedriegen. Hij overtuigt zichzelf ervan dat hij de druiven toch niet meer wil en dat ze niet rijp genoeg waren.
Het zelfbedrog beschreven in de fabel van de vos en de druiven wordt functioneel zelfbedrog genoemd. Dit heeft een zeer duidelijke functie (vandaar zijn naam): de daad van liegen tegen zichzelf is nuttig voor de vos, want het vermijdt de ergernis die voortkomt uit het niet kunnen bereiken van die druiven.
De problemen van functioneel zelfbedrog
Op de korte termijn kan functioneel zelfbedrog een doel dienen, maar op de lange termijn is het niet positief of gezond. Het psychologische effect wordt bereikt omdat de persoon besluit een waarheid te veranderen (niet in staat zijn om een doel te bereiken) in een leugen die hem geruststelt (het doel is het niet waard).
Volgens psycholoog Giorgio Nardone wordt elke goede intentie, als die te veel wordt herhaald, negatief en contraproductief. Met andere woorden, alles wat functioneel is levert als het te lang duurt of in grote hoeveelheden wordt gebruikt, het tegenovergestelde effect op van het gewenste effect.
Op deze manier wordt de persoon die gebruik maakt van functioneel zelfbedrog nooit uitgedaagd en blijft constant hangen in zijn comfortzone. Want in plaats van zichzelf te trainen om de nodige vaardigheden te verwerven om zijn doel te bereiken, blijft hij tegen zichzelf liegen. Hij overtuigt zichzelf ervan dat wat hij wilde eigenlijk toch niet zo belangrijk is, of dat het de moeite die nodig om het doel te bereiken, niet waard was.
“Liegen is een taalspel dat net als elk ander spel moet worden aangeleerd.”
2. Waarde en geloof
Het zelfbedrog dat ‘waarde en geloof’ wordt genoemd, vloeit voort uit de noodzaak om een einde te maken aan een conflict van verlangens. Dit soort zelfbedrog wordt gekenmerkt door de overtuiging dat als iets veel geld, tijd of moeite kost, het meer waard is dan iets waar we niet zoveel voor hebben betaald. Zo hechten we bijvoorbeeld veel meer waarde aan het behoren tot een groep waar we moeite voor hebben moeten doen, dan een andere groep die minder van ons vroeg.
In situaties waarin een persoon hard moet werken om een doel te bereiken, of het doel nu aantrekkelijk is of niet, richt hij zijn aandacht selectief op alles wat bevestigt dat zijn doel waardevol is. Uiteindelijk gelooft hij dat het doel waardevol is om de investering die hij erin heeft gestopt te rechtvaardigen. Zo niet, dan zal het conflict van verlangens dat we hierboven hebben genoemd, tevoorschijn komen.
Waar komt dit soort zelfbedrog vandaan?
Omdat wij als mensen de inconsistentie tussen ons cognitief systeem (overtuigingen, gedachten en ideeën) en ons gedragssysteem (daden, gedrag) op een psychologische manier gedurende zeer lange tijd niet kunnen handhaven, ontstaat het zelfbedrog ‘waarde en geloof’ als een manier om dit paradox op te lossen.
Het belangrijkste psychologische effect van dit soort zelfbedrog is dat de persoon worstelt om een doel te bereiken dat vaak niet past bij zijn principes en waarden. Het is een soort zelfbedrog dat een vervaldatum heeft omdat de werking ervan niet eeuwig duurt. Op de lange termijn komt het er meestal op neer dat men zich bewust wordt van deze misleiding en zich teleurgesteld voelt.
3. Troostend zelfbedrog
Troostend zelfbedrog is het slimste soort zelfbedrog en wordt vaak waargenomen bij jaloerse mensen. Troostend liegen komt voor in situaties waarin de persoon iets of iemand anders verwijt voor zijn situatie, om zo medelijden met zichzelf te voelen.
Enkele voorbeelden van troostend zelfbedrog zijn denken dat je een fobie hebt omdat je moeder ‘je bang maakte voor honden’ of denken dat je een zeer jaloers persoon bent omdat jouw partner jou redenen geeft om zo te zijn. Dit zijn gedachten die een persoon vaak in zichzelf oproept om troost te vinden.
Op deze manier beschermt troostend zelfbedrog onze eigenwaarde en ons ego. Het laat ons geloven dat niets onze schuld is en dat we altijd het slachtoffer zijn. In zekere zin is dit positief, omdat we in veel situaties niet 100% verantwoordelijk zijn voor de omstandigheden waarin we ons bevinden. Maar aan de andere kant veroorzaakt het toevlucht nemen tot vroegere oorzaken en externe factoren verzet tegen de veranderingen die we in ons leven moeten doorvoeren.
De valkuilen van troostend zelfbedrog
Troostend liegen beschermt ons. Het probleem van elke vorm van langdurige bescherming is dat we daardoor niet op een psychologische manier kunnen groeien. Het psychologische effect van dit zelfbedrog is dat het ons hindert om de problemen aan te pakken waardoor we ons slecht voelen en ons ervan verzekert dat het onmogelijk is om ze te overwinnen.
4. Liegen tegen anderen om jezelf te overtuigen
Een van de meest subtiele manieren om jezelf te bedriegen is om tegen anderen te liegen en daarmee ook tegen jezelf te liegen. Dit zijn situaties waarin de persoon verhalen, situaties en percepties overbrengt die vertekend zijn. In eerste instantie is iemand zich bewust van deze kleine verdraaiing van de waarheid, maar beetje bij beetje wordt de persoon uiteindelijk geabsorbeerd door zijn verhaal en de betrokken personages.
“Hij die een leugen vertelt, weet niet precies welke taak hij zichzelf heeft opgelegd, want hij zal gedwongen worden om er nog twintig te verzinnen om de validiteit van de eerste te behouden.”
-Alexander Pope-
Als dit mechanisme van liegen tegen anderen meerdere malen wordt herhaald, veranderd de leugen in een waarheid – zelfs voor degenen die hem hebben geschapen. Een mogelijke verklaring voor dit fenomeen is dat de hersenen zich aan oneerlijkheid aanpassen en de leugen als werkelijkheid wordt ervaren. Het is alsof de persoon vergeten is dat hij het allemaal heeft verzonnen. Zelfs als er duidelijke bewijzen zijn dat het een leugen is, slagen deze mensen erin de werkelijkheid te blijven ontkennen, niet vanwege een gebrek aan eerlijkheid, maar door zelfbedrog.
Niemand is immuun voor dit soort misleiding. Het is een zeer veelvoorkomend psychologisch fenomeen en tot op zekere hoogte heel normaal. Jezelf bevrijden van je eigen leugens vraagt veel persoonlijke reflectie. In jezelf kijken en je eigen waarden, idealen en verlangens begrijpen is de eerste stap om jezelf te beschermen tegen elke vorm van zelfbedrog en jezelf te richten op doelen die je echt zou willen bereiken.