Cognitieve rigiditeit: wat het is, de vormen ervan en hoe eraan te werken

De moeilijkheid om flexibel te zijn in hoe we ons gedragen en wat we denken, hoort bij cognitieve rigiditeit. We verbeteren het door ons perspectief te verbreden, frustraties te beheersen en professionele ondersteuning te zoeken. Wij vertellen je er meer over.

Vaak vinden we het moeilijk om onze gedachten en houding aan te passen aan onze omgeving. Dit onvermogen om op hetzelfde pad te blijven en om mogelijke ‘verrassingen’ in min of meer onverwachte contexten te vermijden, noemen we cognitieve rigiditeit.

Laten we het aan de hand van een voorbeeld bekijken. Zoals elke ochtend wordt Laura wakker met de gedachte om toast met aardbeienjam te eten als ontbijt. Het is nu al onderdeel van de routine die haar aanmoedigt om de dag goed te beginnen. Maar vandaag was de jam op.

Iemand met cognitieve flexibiliteit zou het aandurven om zijn toast te eten met een andere smaak jam, of zelfs helemaal zonder bijgerecht. Luisa kiest er daarentegen voor om geen ontbijt te eten. Zij weigert nieuwe dingen te proberen. Dit omdat zij denkt dat dit haar routine verstoort en dat zij daardoor misschien geen goede dag zal hebben.

Deze onbuigzame manier van denken kan worden verbeterd met strategieën die uiteenlopen van het uitbreiden van alternatieven tot het beoefenen van mindfulness en het uitproberen van recreatieve activiteiten.

De technieken verschillen per geval. Ga met ons mee en ontdek de oorzaken en manifestaties ervan, maar ook de aanpak en impact ervan. Maar laten we eerst eens dieper op het concept ingaan.

Wat is cognitieve rigiditeit en hoe beïnvloedt het ons?

Volgens informatie gepubliceerd door AcceSalud is cognitieve rigiditeit de ” neiging om vast te houden aan hetzelfde idee (Spaanse link), zelfs als er tegenbewijs is, of om zich uitsluitend te richten op die aspecten van de realiteit die overeenkomen met of de persoonlijke verwachtingen en overtuigingen bevestigen.”

Deze beperking leidt tot intolerantie, frustratie en het onvermogen om in alledaagse situaties een scala aan mogelijkheden te zien die problematisch lijken, terwijl ze dat in werkelijkheid niet zijn. Wat er gebeurt is dat we geloven dat het onmogelijk is om onze gedachten vorm te geven, en we raken verstrikt in een emotionele duisternis die onze persoonlijke groei beïnvloedt.

In een artikel in het academische tijdschrift Sociedad del Cocimiento C unzac (Spaanse link) wordt hieraan toegevoegd dat mensen door hun onbuigzame manier van denken geen andere manieren van zijn, recreëren en doen leren. Dat is schadelijk is voor hun interpersoonlijke en intellectuele relaties.

Deze moeilijkheid om zich aan te passen aan nieuwe gedachten of situaties komt zowel bij kinderen als volwassenen voor en varieert afhankelijk van de context.

Oorzaken van cognitieve rigiditeit

Uit een onderzoek van MIT blijkt dat twee hersengebieden (de prefrontale cortex en een deel van de thalamus) essentieel zijn voor flexibel denken en goede besluitvorming. Maar als deze gebieden bijvoorbeeld worden aangetast door een klap op het hoofd of een beroerte, kan de persoon mentale rigiditeit ervaren. Hij of zij kan moeite hebben met het aanpassen aan veranderingen.

Het komt ook voor als een kenmerk van een obsessieve-compulsieve stoornis (OCS), aangezien het individu gehechtheid toont aan repetitieve gedachten en gedragingen. Uit onderzoek blijkt zelfs dat patiënten met OCD een sterke verslechtering van de cognitieve flexibiliteit vertonen (Engelse link).

Bij mensen met een autismespectrumstoornis (ASS) wordt mentale inflexibiliteit veroorzaakt door de weerstand tegen verandering, waardoor het nodig is om te anticiperen op activiteiten of aanpassingen in hun routines (León Cruz, 2020). Andere factoren die met deze moeilijkheid samenhangen zijn de volgende:

• Veroudering: naarmate we ouder worden, neemt de cognitieve flexibiliteit af.
• Observationeel leren: sommige mensen imiteren andere individuen die dit gedrag vertonen.
• Stressvolle contexten: omgevingen met veel druk moedigen koppig denken aan, om zich veiliger te voelen.
• Lichte cognitieve stoornis: heeft betrekking op problemen met cognitieve vaardigheden of geheugen, waarvan de symptomen (zoals depressie of prikkelbaarheid) gepaard gaan met mentale inflexibiliteit, zoals beschreven in een artikel in Psychological Therapy.

Hoewel deze rigiditeit op zichzelf geen stoornis is, komt het vaak voor in combinatie met andere stoornissen, zoals ASS, OCD, aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit en eetstoornissen.

Hoe deze manier van denken zich manifesteert

Het ervaren van mentale rigiditeit duidt op een neiging om het verwerken van complexe informatie te vermijden en onzekerheid niet te tolereren. Integendeel, het streeft naar de vervulling van structuren, zoals besproken in Advances in Latin American Psychology. Dit zijn enkele voorbeelden van cognitieve rigiditeit in het dagelijks leven:

• Vasthouden aan overtuigingen. Josefina is een praktiserend katholiek en gelooft dat als ze op Witte Vrijdag niet naar de Mis gaat, zelfs als ze ziek is, ze door God gestraft zal worden.
• Zelfvertrouwen. De angst om de deadline voor het opleveren van een project niet te halen, weerhoudt Juan ervan deadlines aan te passen. Hij weet dat dit de beste manier is om betere resultaten te behalen.
• Angst voor verandering. Een 8-jarige jongen weigert naar een nieuwe school te gaan omdat hij denkt dat zijn klasgenoten hem niet zullen accepteren, ook al heeft hij er nog geen één ontmoet. Hij zegt dat hij deze situatie niet wil meemaken.
• Nieuwe ervaringen vermijden. Rebecca is een 16-jarige tiener die met haar vrienden naar het pretpark gaat. Zij is de enige die niet in de attracties gaat, uit angst dat er eentje mislukt. Hij kijkt liever van een afstandje toe hoe de jongens zich vermaken.
• Moeite met het reguleren van emoties. Aan het eind van een presentatie op de universiteit kreeg Pedro kritiek van zijn klasgenoten. Als reactie hierop werd hij overmand door woede. In plaats van te profiteren van de constructieve aspecten van de observaties, brengt hij de dag geïrriteerd door.

Strategieën om flexibeler denken te stimuleren

Psychologische hulp is noodzakelijk wanneer de rigiditeit zo groot is dat het het dagelijks leven belemmert. Imaginatieve exposure -technieken in uitdagende situaties zijn in deze gevallen nuttig, omdat ze helpen beperkende overtuigingen in vraag te stellen. Soms overwinnen we inflexibiliteit door methoden toe te passen zoals hieronder beschreven.

1. Accepteer het onzekere

Wanneer we de behoefte aan zekerheid uitdagen, is het gemakkelijker om realiteiten te accepteren die afwijken van de patronen in onze gedachten. Dit maakt het gemakkelijker om ons aan te passen aan situaties die ons angst aanjagen en om deze op te lossen. Als je omgaat met onzekerheid en beseft dat je niet alles kunt controleren, wordt het makkelijker om flexibel te denken.

2. Beoefen mindfulness

Mindfulness bevordert niet alleen de acceptatie van het eigen oordeel, ‘hier en nu’, maar vergroot ook het vermogen om de handelingen en gedachten van anderen zonder oordeel te observeren en te assimileren.

In een publicatie van PLOS One wordt opgemerkt dat het beoefenen van mindfulness onder andere voordelen biedt tegen cognitieve rigiditeit, namelijk een “verminderde neiging om nieuwe en adaptieve manieren van reageren over het hoofd te zien.”

Bovendien is, zoals al eerder vermeld, één van de oorzaken die met deze manier van denken gepaard gaat, het ouder worden. Uit sommige onderzoeken is gebleken dat mindfulness stress vermindert (Engelse link) en de hersenatrofie vertraagt die met de leeftijd gepaard gaat en die verband houdt met mentale inflexibiliteit.

3. Bevorder empathie

Door je sociale kring uit te breiden, mensen met andere perspectieven te ontmoeten, naar hun argumenten te luisteren en je eigen argumenten te delen zonder confrontaties, kweek je empathie. Zo kun je ook sterkere sociale relaties creëren. Dit is een vorm van positief herkaderen die de mentale strengheid doorbreekt.

4. Stimuleer het lezen

Kinderen met cognitieve rigiditeit hebben vaak moeite met leren en redeneren. Lezen is daarom een waardevolle hulpbron om de mentale flexibiliteit te vergroten. Alle soorten lectuur, vooral sciencefiction, stimuleren de ontwikkeling van de verbeelding en het abstracte denken.

5. Onderzoek andere perspectieven

Wanneer we alle alternatieven voor de oplossing van een probleem analyseren, houden we rekening met perspectieven die verschillen van de onze. Wees niet bang om om meningen te vragen en houd er rekening mee. Misschien zijn ze het niet met je eens, maar misschien zie je wel iets positiefs in ze.

6. Kom uit je comfortzone

Het overschrijden van de grenzen van wat ons verstand als juist of acceptabel beschouwt, niet doen wat we altijd doen, buiten het comfortgebied of het bekende treden, zonder angst om fouten te maken, is een van de methoden tegen mentale koppigheid. Laat de angst om te falen je niet beperken. Omarm deze mogelijkheid als een deel van het leven waar je van leert.

7. Spelen

Strategiedynamiek, geheugenspelletjes, puzzels, raadsels… Al deze opties dragen bij aan flexibeler denken. En ze werken voor zowel volwassenen als kinderen!

Wat dat laatste betreft, legt een publicatie van de Argentijnse Gezondheidsencyclopedie uit dat bordspellen waarbij kaarten gesorteerd moeten worden op kleur, vorm of andere kenmerken, bij kinderen tussen 3 en 5 jaar dienen om de flexibiliteit van het denkvermogen te evalueren. Zij wijzen er namelijk op dat vanaf 4 jaar de neiging bestaat om flexibeler gedrag te vertonen.

Geschiktere spellen om de mentale rigiditeit van kinderen aan te pakken zijn: verschillen zoeken, doolhoven oplossen, tekenen volgens de instructies.

8. Beheer frustratie

Vooral bij kinderen met een onbuigzame denkwijze is het raadzaam om advies te vragen aan specialisten over hoe om te gaan met frustratie.

Om dit aspect van gedrag aan te pakken, vooral bij kinderen met een ASS of een andere stoornis, is het handig om te anticiperen op de gevolgen van hun daden en hoe dit niet alleen henzelf maar ook anderen beïnvloedt. Het gebruik van pictogrammen helpt hen bovendien om vooraf een idee te krijgen van hoe hun routine eruit zal zien en of er veranderingen zullen zijn.

Er is geen noodzaak om toevlucht te nemen tot straf of kritiek. Integendeel, je moet een geduldige houding aannemen en assertief communiceren, waarbij je het kind de ruimte geeft om zichzelf te uiten.

Net als bij volwassenen moet therapeutische interventie zich richten op de individuele context van elk kind. [/atomik-in-tekst]

Ontwar de knoop van cognitieve rigiditeit

Cognitieve rigiditeit bindt ons aan één manier van denken. Dat beperkt onze prestaties en beïnvloedt  onze interacties met anderen. Het weerhoudt ons ervan om van diverse ervaringen te genieten. Het beperkt ons vermogen om te kiezen tussen alternatieven die, bij herhaling, gunstiger zijn dan de alternatieven die ons eigen mentale kader voorschrijft.

Maar als we weten hoe we de voordelen van cognitieve flexibiliteit kunnen benutten, hebben we opties en strategieën om conflicten op te lossen, persoonlijk en professioneel te leren, verrijkende ervaringen te ervaren en, bovenal, te leven zonder beperkingen.

Als je je ontdoet van een rigide denkwijze, ontwar je de knoop van gedachten die je ervan weerhoudt vooruit te komen. Het gaat erom dat je de moed hebt om te doen wat nodig is, zonder angst om fouten te maken. Natuurlijk kun je het proberen!