Apofenie: patronen ontdekken die niet bestaan

Het menselijk brein is ontworpen om patronen te vinden. Soms denkt het echter patronen te ontdekken die in werkelijkheid niet bestaan. Dit wordt apofenie genoemd. Het is een merkwaardig fenomeen dat we in dit artikel gaan onderzoeken.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Elena Sanz.

Laatste update: 02 juli, 2023

Ken je iemand die altijd dezelfde pen gebruikt bij zijn examens omdat hij denkt dat die hem geluk brengt? Denk je dat naar buiten gaan zonder paraplu ervoor zorgt dat het gaat regenen? Heb je ooit het gevoel gehad dat je op de een of andere manier een boodschap aan iemand hebt doorgegeven om je te bellen met je gedachten? Dit zijn allemaal voorbeelden van apofenie.

Het is een fenomeen dat ieder van ons wel eens in zijn leven kan ervaren. Aan de andere kant kan het pathologisch zijn.

Als je onze voorbeelden bekijkt, zul je zien dat ze allemaal één ding gemeen hebben: een verband tussen twee gebeurtenissen die niets met elkaar te maken hebben. De gebruikte pen en het cijfer voor het examen zijn bijvoorbeeld op geen enkele manier met elkaar verbonden, maar het individu denkt van wel.

Dit is de basis van apofenie. Het lijkt erg op magisch denken en wordt gepromoot door bepaalde religieuze stromingen of spirituele bewegingen.

Apofenie

Apofenie is een cognitieve vooringenomenheid die iemand ertoe brengt om een patroon of verband te zien tussen verschillende objecten of gebeurtenissen die niet bestaan. De Duitse neuroloog en psychiater Klaus Conrad bedacht de term voor het eerst in 1958. Sindsdien zijn er verschillende onderzoeken naar gedaan.

Om beter te begrijpen waar de ervaring uit bestaat, moeten we opmerken dat het uit twee elementen bestaat:

• Het individu detecteert verbanden zonder echte reden. Ze zien geen patronen die er al zijn, maar stellen ze zich voor. Bovendien nemen ze die over en beschouwen ze als accuraat zonder dat er bewijs is om dit te ondersteunen.
• Ze geven subjectieve betekenis aan de feiten. Daardoor beschouwen ze ze als belangrijker dan ze zijn en vinden ze verborgen betekenissen achter het voorkomen ervan. Ze accepteren niet dat het misschien gewoon anekdotische of willekeurige gebeurtenissen zijn die niets met elkaar te maken hebben.

Enkele alledaagse voorbeelden

Zelfs als je deze term nog nooit hebt gehoord, heb je het fenomeen waarschijnlijk al meer dan eens meegemaakt. Om het beter te begrijpen, kun je de volgende voorbeelden bekijken. Misschien herken je je in sommige voorbeelden.

• Je gaat naar een sollicitatiegesprek en onderweg zie je verschillende mensen glimlachen. Je denkt dat dit een teken is dat alles goed zal gaan.
• Je denkt dat je vaak specifieke uren op de klok ziet. Bijvoorbeeld 11.11 uur. Je ziet dit als een betekenis met betrekking tot iets dat je zorgen baart in je leven.
• Je draagt altijd dezelfde sjaal als je favoriete voetbalteam speelt, omdat je aanneemt dat het hen geluk zal brengen en hen zal helpen de wedstrijd te winnen.
• Je denkt aan een vriend die je lang niet hebt gezien. Precies op dat moment belt hij of zij jou. Je gelooft dat je op de een of andere manier de boodschap hebt overgebracht dat ze je met je gedachten hebben gebeld.
• Je hebt het uitgemaakt met je partner en hoort voortdurend zijn naam en zijn favoriete nummer overal. Je ziet dit als een teken dat ze je missen of dat jullie weer bij elkaar moeten komen.
• Je bent zwanger en ziet plotseling andere zwangere vrouwen op straat. Je gaat ervan uit dat dit komt omdat het aantal zwangerschappen de laatste tijd sterk is toegenomen. Maar in werkelijkheid is het enige wat er is gebeurd, dat je nu meer aandacht besteedt aan zwangere vrouwen.

Waarom komt dit fenomeen voor?

Zoals je ziet kan iedereen dit fenomeen ervaren. Het is geen psychische stoornis en het duidt ook niet noodzakelijkerwijs op een slechte psychische gezondheid. In werkelijkheid speelt het in op de menselijke behoefte aan veiligheid.

Onze geest houdt van voorspelbaarheid. We moeten het gevoel hebben dat we enige controle hebben over onze omgeving. Als gevolg daarvan kunnen we apofenie vertonen. Het ontstaat om gevoelens van onzekerheid te voorkomen . We geven betekenis aan iets dat die niet heeft en leggen verbanden tussen willekeurige gebeurtenissen.

Hoewel apofenie eerder voorkomt bij individuen die onzeker zijn en hun omgeving als bedreigend of zorgwekkend ervaren, kunnen we er allemaal aan ten prooi vallen. Volgens Michael Shermer, in een artikel (Engelse link) gepubliceerd in Scientific American, zijn onze hersenen geprogrammeerd om patronen te herkennen en betekenis te vinden. Hij beweert dat het een evolutionair vermogen is dat bijdraagt aan onze overleving als soort.

Daarnaast suggereert Brugger (2001) (Engelse link) dat apofenie gerelateerd is aan creativiteit en gebruikt wordt in veel artistieke creaties.

Wanneer dit fenomeen echter te vaak voorkomt of de gebruikelijke manier van iemands interpretatie van de wereld wordt, kan er sprake zijn van een onderliggende psychose. Volgens een artikel (Engelse link) in Psychi atry Research, maakt deze neiging om onafhankelijke gebeurtenissen als sterk met elkaar verbonden waar te nemen deel uit van de positieve symptomen van schizofrenie.

Er lijkt ook een biologische correlatie te zijn voor apofenie. Volgens een studie (Engelse link) gepubliceerd in het Journal of Cognitive Neuroscience zijn hoge dopamineniveaus gekoppeld aan een groter optreden van het fenomeen.

Hoe om te gaan met apofenie ?

Zoals we al zeiden, hoewel apofenie in principe ongevaarlijk is en iedereen kan overkomen, kan het leiden tot het nemen van slechte beslissingen. Bovendien, als het excessief gebeurt, koppelt het ons los van de werkelijkheid. Daarom is het belangrijk om te proberen het te voorkomen.

Allereerst moet je kritisch denken. Hoewel dit meer inspanning vergt dan de mentale snelkoppeling van het herkennen van patronen, kan het je behoeden voor bijgeloof en drogredenen. Het is ook belangrijk om het gebruik van bepaalde drugs of stoffen die predisponeren voor apofenie en paranormale ervaringen te vermijden.

Als apofenie optreedt als symptoom van een psychose, kunnen bepaalde medicijnen die de dopamine spiegel reguleren (Engelse link) de neiging om niet-bestaande verbanden en subjectieve betekenissen te vinden helpen verminderen.

Apofenie en pareidolie

Het is essentieel om apofenie niet te verwarren met pareidolie, wat een verwant maar ander fenomeen is. Pareidolia is een perceptuele verandering die leidt tot het specificeren van herkenbare vormen in een vage of willekeurige visuele stimulus. Bijvoorbeeld het vinden van dierfiguren in de wolken of het gezicht van een maagd of een demon in een vlek op de muur.

Beide ervaringen delen het kenmerk van het geven van betekenissen aan objecten of gebeurtenissen die deze niet hebben, en beide vereisen controle. Anders kan het gebeuren dat je bepaalde patronen, causaliteit of symboliek herkent in totaal willekeurige gebeurtenissen.