De weerspiegeling van onze alledaagse leugens

Beslissingen nemen vanuit het hart of volgens het verstand, de waarheid spreken of toch liever de werkelijkheid naar eigen voordeel verdraaien? Dit eeuwige dilemma doordringt van oudsher ons denken, en daarom ook onze levens. Oorspronkelijk eloquent geformuleerd – in de hoogtijdagen van de Griekse beschaving – door de culturele icoon Aristoteles, die vanwege zijn wijsgerige werk letterlijk ‘De Filosoof’ werd genoemd.

Daarnaast stond Aristoteles ook nog eens algemeen bekend als ‘De Wetenschapper’, omdat hij als een van de eersten de, toen, revolutionaire grondslagen legde van de moderne wetenschappelijke methode: ontdekkingen doen door middel van observatie en proefneming, in plaats van je louter te baseren op abstract-logische redenaties.

Aristoteles beschouwde niet het brein, maar het hart als het belangrijkste orgaan van de mens – dat hij bovendien betitelde als de ware coördinator van onze zintuiglijke sensaties en motorische bewegingen. Daar, middenin onze borstkas, wordt volgens hem alle omgevingsinformatie intuïtief geïntegreerd, en daar, tussen de longen in, ligt tegelijk ook het energetisch-spirituele centrum van ons bewustzijn.

Aristoteles voert verschillende verklaringen aan waarom ons hart – in zijn optiek – gezien moet worden als het principiële besturingssysteem achter ons gedrag. In zijn geschriften geeft hij allerlei argumenten, bijvoorbeeld: het hart bevindt zich in de absolute as van ons lichaam, zowel verticaal als horizontaal (met uitgestrekte armen), en is de bron van onze emotionele intelligentie.

Ter verdere ondersteuning van zijn hypothese wees Aristoteles op het feit dat het hart sneller gaat kloppen in reactie op sommige stimuli – of dat nou eenvoudige externe prikkels zijn, of complexe, innerlijke gevoelens – terwijl de hersenen daar niet op dezelfde manier door beroerd lijken te worden. Hij durfde te beweren dat als we de schedel voorzichtig openden, een chirurg hier en daar zelfs stukken weg zou kunnen snijden, zonder dat het organisme symptomen van stress of pijn zou vertonen. Het hart daarentegen zou in hetzelfde scenario ten diepste verstoord raken.

Mensen die zichzelf misleiden, zijn meesters in het misleiden van anderen

Zelfbegoocheling is een veelvoorkomende eigenschap onder homo sapiens. Ons brein wéét wel wat er gebeurt, maar activeert toch meerdere perceptuele mechanismen die ons van binnenuit een parallelle, zij het zeer gepersonaliseerde interpretatie van de realiteit presenteren – vaak vergeven van de leugens, die we op een gegeven moment niet langer zien, blind gaan geloven, blijven herhalen, en opportunistisch inzetten.

Een studie, gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Plos One, concludeerde dat personen die zichzelf stelselmatig in de luren leggen, ook het best zijn in het bedriegen van anderen. Deze onderzoeksresultaten zijn gevonden, en geverifieerd, door diverse Britse universiteiten (o.a. die van Newcastle, Exeter, het Queen Mary en University College te Londen).

De groep studenten in dit sociale experiment werd gevraagd om zowel zichzelf als de overige deelnemers te evalueren op een schaal van één tot tien. Degenen die zichzelf een hoger cijfer gaven, bleken hun medekandidaten zo te beïnvloeden dat die hen ook als beter dan gemiddeld beoordeelden, onafhankelijk van de geleverde, objectief meetbare prestaties. Ter controle werd de hele test zes weken later herhaald, met exact dezelfde uitkomst.

Kan zelfbedrog – voor het individu – bevorderlijk zijn?

Volgens Robert Kurzban, evolutionair psycholoog aan de Universiteit van Pennsylvania en auteur van het boek Why Everyone (Else) Is A Hypocrite [Waarom iedereen een hypocriet is], is onszelf om de tuin leiden zo slecht nog niet, zeker voor een super sociale soort als de mens. De leugens die we soms (om bestwil) vertellen, hebben wellicht een specifieke functie…

Robert Kurzban heeft een tweetal elementaire ideeën. Aan de ene kant, gelet op de grote fysiologische en neuronale variëteit (overlappende structuren, circuits en kwabben) van de geest, lijkt het vrij logisch dat we er regelmatig tegenstrijdige overtuigingen op nahouden – van strikt zintuiglijke indrukken tot morele kwesties. Aan de andere kant moeten we aannemen dat dé buitenwereld bestaat, terwijl ons brein uitsluitend de beschikking heeft over door het lichaam geregistreerde ‘data’, en die vervolgens monteert, of redigeert, tot onze zogenaamd vanzelfsprekende ervaring. We hebben – kortom – geen directe toegang tot de plots mysterieuze, gepostuleerde ‘objectieve realiteit’, maar enkel tot de brein-gegenereerde selectieve interpretatie daarvan.

Volgens Kurzban zijn wij mensen geëvolueerde wezens, en is de evolutie een enorm competitief proces. We hebben dan ook geleerd – noodgedwongen – om op alle mogelijk manieren, inclusief list en bedrog, de strijd aan te gaan met onze omgeving, en met potentiële concurrenten. Je kunt er namelijk alleen al qua overlevingskansen op beslissende wijze baat bij hebben om anderen dingen te laten geloven die eigenlijk helemaal niet waar zijn.

Er zijn misschien wel duizend-en-één manieren waarop wij elkaar – van mens tot mens – kunnen belazeren, maar de hamvraag die we onszelf horen te stellen luidt: ‘Wie houdt wie eigenlijk voor de gek?’, ‘Ben ik het uiteindelijk niet zelf die – paradoxaal genoeg – steeds door mij in de maling wordt genomen?’, of ‘Is dit gewoon een egoïstisch spelletje waar ik niet meer mee kan stoppen’? Want valse opvattingen kunnen wel degelijk tactisch en manipulatief gebruikt worden om onze zin te krijgen, of forceren, en daar – ten koste van anderen – huichelachtig van te profiteren.

Authenticiteit: ik ben ik, jij bent jij

Het Gestalt-gebed werd geschreven door Fritz Pers, een geweldige neuropsychiatrische psychoanalyticus die, samen met zijn vrouw Lore Posner, probeerden om op eenvoudige wijze uit te leggen hoe wij als mensen onze wereld creëren… Lees meer.