Wat zijn verstorende gedragingen en hoe manifesteren ze zich?

Verstorend gedrag komt niet alleen voor in de kindertijd en adolescentie. Volwassenen met dit patroon vertonen antisociale trekken, tarten het gezag en nemen veel risico's. We vertellen er meer over in dit artikel.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 13 september, 2024

Toen Patrick op de middelbare school zat, was hij de lastigste jongen van zijn klas door zijn verstorende gedragingen. Hij vocht met zijn klasgenoten, brak schoolmeubilair, negeerde instructies en had een zeer uitdagende houding. Nu, op 20-jarige leeftijd, heeft hij gedreigd zijn baas in elkaar te slaan omdat hij net ontslagen is.

Dit is een van de vele voorbeelden van gedragsprofielen die we vaak zien in veel omgevingen en die bekend staan als storend gedrag. Dit zijn acties die het normale functioneren van een sociale omgeving verstoren.

De impact is vaak immens, zowel op academisch, gezins-, werk- als persoonlijk niveau van het individu. Vroegtijdige opsporing, gekoppeld aan multidisciplinaire interventie, kan in deze gevallen aanzienlijke verbeteringen teweegbrengen. Wij leggen het je uit.

Verstorende gedragingen: definitie en kenmerken

Weinig realiteiten zijn zo belangrijk voor mensen als de juiste regulatie van emoties en weten hoe je gedrag in elke situatie moet aanpassen. In dit samenspel is er een perfecte balans tussen het cognitieve, het sociale en het emotionele.

Daarom wordt gezegd dat verstorende gedragingen een van de grootste problemen is voor het samenleven en het welzijn.Een van de gebieden waar deze dynamiek wordt bestudeerd is het onderwijs.

In dit opzicht onthult een studie uitgevoerd aan de Universiteit van Baskenland (Engelse link) dat er nog veel te begrijpen valt over deze gedragsdimensie. We moeten meer interventieprogramma’s ontwikkelen om in te spelen op deze kinderen die zich in de toekomst in meerdere sociale scenario’s moeten kunnen redden.  Laten we wat dieper graven.

Hoe het zich manifesteert bij kinderen en adolescenten

Kinderen en adolescenten met verstorende gedragingen vertonen constante patronen van koppig, prikkelbaar en niet meewerkend gedrag. Deze kenmerken zijn zichtbaar in het gezin, maar op school wordt het probleem verergerd.

De omgang met leeftijdsgenoten en autoriteitsfiguren wordt disfunctioneel en uit zich bijna altijd in de volgende dimensies.

Emotionele symptomen

• Verlangen naar wraak: wanneer ze worden gecorrigeerd, berispt of wanneer er een actie wordt uitgevoerd die ze als onrechtvaardig ervaren, aarzelen deze kinderen en adolescenten niet om zich door deze reactieve emotie te laten meeslepen en hun woede op anderen te richten.
• Gebrek aan verantwoordelijkheid: ze hebben grote moeite om verantwoordelijkheid te nemen voor hun daden. In feite aarzelen ze niet om anderen de schuld te geven van hun slechte daden of om hun gedrag op een zeer willekeurige en irrationele manier te rechtvaardigen.
• Problemen met het reguleren van emoties: er is een duidelijke neiging tot impulsiviteit. Het zijn over het algemeen kinderen met weinig weerstand tegen frustratie en die ontploffen in woedeaanvallen, met abrupte stemmingswisselingen. Ze vertonen ook weinig vermogen tot zelfregulatie.
• Angst en stress: deze bevolkingsgroep vertoont vaak kenmerken van frustratie, angst, prikkelbaarheid en, zoals opgemerkt in het Italiaanse Journal of Paediatrics (Engelse link), vertonen ze ook een duidelijke neiging tot depressie. Ze hebben het gevoel dat ze in een oneerlijke wereld leven, die hen bijna elk moment onderdrukt en straft.

Cognitieve symptomen

• Cognitieve vooroordelen: ze interpreteren de acties of bedoelingen van anderen vaak verkeerd en nemen vijandigheid of bedreigingen aan waar die er niet zijn.
• Geheugen- en aandachtsproblemen: verstorende gedragingen uiten zich door problemen met het langdurig concentreren, onthouden van gegevens of consolideren van informatie.
• Lage organisatorische en planningsvaardigheden: bij dit profiel zien we meestal een duidelijk gebrek aan organisatorische vaardigheden. Dit maakt het voor hen moeilijk om dagelijkse taken te beheren en verantwoordelijkheden op zich te nemen.
• Inflexibele mentale benadering: ze hebben ernstige problemen met het toepassen van reflectief, geduldig en inductief redeneren. Door deze inflexibiliteit kunnen ze geen goede beslissingen nemen en problemen niet effectief oplossen.

Gedragskenmerken

• Egoïstisch gedrag: ze hebben de neiging om zich bijna uitsluitend op hun eigen behoeften of verlangens te richten en die van anderen te negeren.
• Samenlevingsproblemen: kinderen en adolescenten met ernstige integratieproblemen in de klas of in hun peer-groep, vanwege hun uitdagende en impulsieve houding.
• Gezagsverachting: ze weigeren bevelen of instructies te ontvangen, stellen vragen aan en maken ruzie met volwassenen en vertonen daarnaast een uitdagende en provocerende houding.
• Agressiviteit: deze groep kinderen en jongeren zit vaak achter het pesten. Ze pesten, intimideren, gebruiken gewelddadige taal en kunnen leiden tot agressief gedrag naar mensen, dieren of meubels.

Hoe het zich manifesteert bij volwassenen

Bij volwassenen kunnen verstorende gedragingen zich manifesteren op manieren die persoonlijke en professionele relaties beïnvloeden. We moeten in gedachten houden dat sociale en psychologische interventie bij kinderen en adolescenten niet gemakkelijk is, waardoor het vaak voorkomt dat je op 18-, 20- of 30-jarige leeftijd hetzelfde gedragspatroon vertoont.

Het probleem is meer dan duidelijk. Laten we eens kijken naar de kenmerken ervan:

• Mogelijke verslavingsproblemen.
• Moeite om een baan te houden.
• Neiging tot angst of depressie.
• Neiging om betrokken te raken bij woordenwisselingen.
• Ongemak bij het onderhouden van relaties.
• Vaak onenigheid met anderen.
• Latente mentale problemen kunnen verergeren.
• Betrokken kunnen raken bij gevaarlijke of roekeloze activiteiten.

Hoe weet je of je verstorende gedragingen vertoont?

Het is belangrijk op te merken dat sommige verstorende gedragingen niet altijd synoniem zijn met een psychische stoornis.

Vaak kunnen we kinderen in de klas hebben die af en toe problemen hebben met het reguleren van hun gedrag als gevolg van slecht emotioneel beheer, en daarom geen klinisch probleem hebben. In deze gevallen is het raadzaam om een goede diagnose te stellen, naast het analyseren van hun omgeving, geschiedenis en gedrag in verschillende scenario’s.

Laten we eens kijken naar de criteria die geassocieerd worden storende gedragingen, impulscontrole en gedragsstoornissen volgens de DSM-5.

Centraal kenmerk

Gecontinueerde moeite met het weerstaan van impulsen of verleidingen om handelingen te verrichten die schadelijk kunnen zijn voor zichzelf en/of anderen. Dit kenmerk verschijnt al vroeg bij kinderen tussen de 4 en 5 jaar. Het is echter in de adolescentie dat het zijn hoogste piek van intensiteit bereikt.

Gezien de gedragsproblemen worden ze dan doorverwezen naar de geestelijke gezondheidszorg. Wat we ook altijd zien is een populatie kinderen en jongeren die ernstige problemen veroorzaken in de klas.

Agressiviteit, vertrouwensproblemen en gewelddadige behandeling van zowel medeleerlingen als leerkrachten zijn de kernelementen die altijd terugkomen.

Hardnekkigheid

Dit zijn geen eenmalige acties of reacties of acties die veroorzaakt worden door incidentele toestanden van stress of angst. We hebben te maken met een hardnekkig gedragspatroon, waarbij het kind of de adolescent een zeer gebrekkige sociale aanpassing laat zien.

Emotionele reactiviteit, impulsiviteit en agressiviteit zijn stabiele kenmerken in de loop van de tijd, die meestal niet reageren op eenvoudige correcties, waarschuwingen of het opleggen van grenzen.

Gewoontegedrag

Sommige gedragingen in het bijzonder vertonen meestal het profiel van een verstorende stoornis, die de neiging hebben om in elke omgeving en context voor te komen. Dit zijn de volgende:

• Gebrek aan empathie.
• Gebrek aan schuldgevoel.
• Agressiviteit naar mensen en dieren.
• Vernieling van voorwerpen en meubels.
• Repeterend gedrag waarbij sociale normen niet worden nageleefd.
• De duur van dit gedrag moet twaalf maanden of langer zijn.

Soorten verstorende gedragingen

Verstorende, impulscontrole- en gedragsstoornissen vormen een gevaarlijk patroon voor de veiligheid van anderen en voor de normen van elke samenleving. Ze vormen ook, zoals aangegeven in een publicatie van Brain Sciences (Engelse link), niet één maar meerdere stoornissen met hun eigen kenmerken. We bekijken ze:

• Pyromanie: zeldzaam, maar gepresenteerd door terugkerende driften of dwingende verlangens om opzettelijk een vuurtje te stoken.
• Gedragsstoornis: aanhoudend patroon van antisociaal, agressief of uitdagend gedrag dat sociale normen en de rechten van anderen schendt.
• Oppositioneel-opstandige gedragsstoornis: uitdagende en vijandige houding ten opzichte van autoriteitsfiguren zoals ouders, leraren, toezichthouders, enz. Kan leiden tot gewelddadige of zeer confronterende reacties.
• Intermitterende explosieve stoornis: plotselinge episodes van extreme agressiviteit of overdreven reacties die niet in overeenstemming zijn met de sociale situatie waarin ze zich bevinden. Dit zijn ontregelde kenmerken die we al zien bij kinderen van 3 en 4 jaar.
• Kleptomanie: impulsief en onweerstaanbaar gedrag om zich voorwerpen toe te eigenen die in veel gevallen niet eens nuttig of nodig zijn voor persoonlijk gebruik. Ze worden vaak verstopt, weggegeven of na een paar dagen teruggebracht.
• Antisociale persoonlijkheidsstoornis: deze komt veel voor in de bevolking. Het Egyptische Tijdschrift voor Neurologie, Psychiatrie en Neurochirurgie (Engelse link) beschrijft het als een duidelijk gebrek aan empathie, schaamteloosheid, impulsiviteit, minachting voor sociale normen en een neiging tot manipulatie.

Oorzaken die in verband worden gebracht met dit disfunctionele gedrag

Wanneer we een kind of volwassene tegenkomen die disfunctioneel gedrag vertoont, is het belangrijk om hun omgeving te begrijpen. Factoren zoalscontext, genetica en biologie bepalen de ontwikkeling van dit gedragspatroon. Dit zijn zeer complexe psychologische realiteiten waarin meerdere dimensies tegelijkertijd geïntegreerd zijn. Ze worden hieronder besproken.

Biologische factoren

Er zijn vrij uitgebreide werken, zoals The Wiley Handbook of Disruptive and Impulse-Control Disorders (Engelse link) uit 2017, die ons een uitgebreider beeld geven van deze klinische realiteit. Verstorende gedragingen hebben vaak een biologische basis die niet genegeerd kan worden. Dit zijn de factoren die het verklaren:

• Chemische onevenwichtigheden: abnormale niveaus van neurotransmitters zoals dopamine en serotonine kunnen gedrag en emotionele regulatie beïnvloeden.
• Genetica: dit soort acties zijn vaak genetisch bepaald. Als er een familiegeschiedenis is van gedragsstoornissen of psychische aandoeningen, is het risico groter.
• Neurobiologie: veranderingen in bepaalde delen van de hersenen, zoals het limbisch systeem en de prefrontale cortex, die te maken hebben met emotieregulatie en impulscontrole, kunnen bijdragen aan dit gedrag.

Sociale of contextuele factoren

De omgeving waarin mensen die met deze realiteit worden geconfronteerd zich ontwikkelen, hangt nauw samen met het ontstaan van de diagnose. Zie waar rekening mee moet worden gehouden:

• Psychosociale context: verwaarlozing, psychologisch of seksueel misbruik, armoede en je verwaarloosd of onbeschermd voelen kunnen leiden tot dit soort gedrag.
• Interactie met het gezin: deze variabele heb je vast al afgeleid. Gebrek aan consequente discipline, misbruik of blootstelling aan geweld thuis kunnen het risico op verstorende gedragingen vergroten.
• Gebrek aan toezicht: de afwezigheid van adequaat ouderlijk toezicht kan het kind of de adolescent aanmoedigen om risicovolle of problematische activiteiten te ondernemen. Uiteindelijk normaliseren en integreren ze deze activiteiten.

Psychologische triggers

Er zijn elementen uit de psychologie, bijvoorbeeld die te maken hebben met emotioneel beheer, waarvan men ook begrijpt dat ze de stoornis in kwestie veroorzaken. Dit zijn

• Ontwikkelingsstoornissen: wanneer we een psychologische beoordeling van deze kinderen of volwassenen uitvoeren, wordt meestal de aanwezigheid van aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD) vastgesteld. Beide realiteiten kunnen naast elkaar bestaan.
• Emotionele regulatieproblemen: het substraat van alle verstorende gedragingen is altijd gebaseerd op de moeilijkheid om intense emoties te beheersen, zoals woede of frustratie, wat vaak leidt tot impulsieve of agressieve reacties.
• Laag gevoel van eigenwaarde: soms kunnen gevoelens van onzekerheid of een laag gevoel van eigenwaarde opstandig gedrag uitlokken als verdedigingsmechanisme. Merk echter op dat deze variabele alleen het verstorende patroon niet verklaart. Het moet gepaard gaan met verschillende van de hierboven beschreven elementen.

Hoe worden storende patronen aangepakt?

Leerkrachten weten dat omgaan met verstorende gedragingen erg vermoeiend is. Dit wordt ook benadrukt in een artikel van de Universiteit van Oslo (Engelse link). Het vereist een zeer strategische en empathische aanpak die ingaat op de realiteit van elk individu. Het is ook cruciaal dat dit werk al op jonge leeftijd begint.

Laten we er eens naar kijken.

Sociaal-familiale interventies

• Analyseer de gezinscontext van het kind.
• Creëer een meer gestructureerde omgeving.
• Zorg voor goede psycho-educatie over het probleem en de gevolgen ervan.
• Stimuleer open communicatie en consistente disciplinaire strategieën thuis.
• Werk aan gezinsproblemen die kunnen bijdragen aan storend gedrag.

Psychologische therapie

• Voer een passend psychologisch onderzoek uit.
• Gebruik ook hulpmiddelen voor impulscontrole.
• Begeleiding bij het aanleren van empathie en emotionele regulatievaardigheden.
• Het kind helpen gedachten te identificeren die leiden tot storend gedrag.
• Ontspanningstechnieken, communicatievaardigheden en probleemoplossing aanleren.

Interventies in de klas

• Specifieke training over storend gedrag.
• Leermiddelen beschikbaar stellen voor leerkrachten.
• Positief gedrag belonen om herhaling aan te moedigen.
• Neem klassikale training op over emotionele communicatie en impulscontrole.
• Creëer een puntensysteem dat kan worden ingewisseld voor beloningen voor het bereiken van bepaalde doelen.
• Implementeer een individueel onderwijsplan (IEP) voor leerlingen met speciale behoeften.

Een stil probleem met grote impact

Verstorende en ongepaste gedragingen is, meer dan een belemmering voor leren, een probleem van samenleven. Als we er op school en op jonge leeftijd niet in slagen om het aan te pakken, zal de wereld volwassenen krijgen die niet in staat zijn om zich in de maatschappij te redden. Geweld, tarten van autoriteit en ongelukkig zijn zullen de pijlers zijn die hun leven zullen leiden.

We moeten gevoeliger zijn voor deze realiteit. Om met dergelijk gedrag om te gaan is een alomvattende aanpak nodig die rekening houdt met individuele behoeften en omgevingsomstandigheden.

Dit doel vereist gezamenlijke inspanningen en beleid van alle sociale actoren. Gezins-, school- en overheidsinstanties moeten kijken naar deze dynamiek die ons allemaal op de een of andere manier beïnvloedt.