Waarom heb je soms het gevoel dat je wordt bekeken?

Heb je wel eens verstrooid meegelopen en ineens het gevoel gehad dat je in de gaten werd gehouden? Dan draai je je om en iemand kijkt inderdaad naar je. Betekent dit dat je superkrachten hebt?

Op een bepaald moment in je leven heb je waarschijnlijk het gevoel gehad dat je bekeken werd. Misschien liep je op een dag alleen over straat, zonder veel aandacht te schenken aan je omgeving, in gedachten verzonken en luisterend naar het hypnotiserende geluid van je voetstappen, toen je plotseling, intuïtief, je hoofd omdraaide en iemand naar je zag staren.

Hoe wist je dat je bekeken werd? Heb je speciale gaven? Is er een wetenschappelijke verklaring voor de ‘intuïtie’ die ervoor zorgde dat je je omdraaide en hen verraste?

In feite komt het fenomeen van het gevoel alsof we bekeken worden regelmatig voor. Afhankelijk van de oorzaken en de parameters waarmee dit gevoel zich manifesteert, kan het iets normaals zijn of een psychopathologisch symptoom.

Om verder te graven, benaderen we het fenomeen vanuit verschillende perspectieven. Ze zijn allemaal even belangrijk bij het verklaren van dit vreemde fenomeen dat we allemaal op een bepaald moment in ons leven hebben meegemaakt.

Een adaptieve functie

Normaal gesproken vinden de psychologische verschijnselen die ons zenuwstelsel ons laat ondergaan hun oorsprong in de evolutie. In feite hebben ze meestal adaptieve functies. Dit is gunstig, hetzij voor ons, hetzij voor onze genen. Dat komt omdat deze processen meestal onze overlevingskans vergroten of ons helpen om ons voort te planten.

Vanuit het oogpunt van overleven, het gevoel alsof je in de gaten wordt gehouden of, wetende wanneer iemand zijn ogen op je gericht heeft, kun je eventuele bedreigingen beter inschatten.

Als je je dus realiseert dat je in de gaten wordt gehouden, kun je veel gevaren voorkomen. De bedoelingen van de toeschouwer kunnen immers niet bepaald goed zijn. Daarom zou je er goed aan doen om je voor te bereiden op vechten of vluchten.

In de ogen van een ander kijken biedt veel informatie. Het kan hun emoties, gedachten, houdingen en motivaties onthullen. Het is inderdaad niet voor niets dat het gebied rond de ogen het meest de aandacht trekt van pasgeboren baby’s, zodra ze het menselijke gezicht leren herkennen. Het lijkt erop dat de natuur ons van jongs af aan heeft geprogrammeerd om op de ogen te focussen.

Seksuele factor

Aan de andere kant, vanuit reproductief oogpunt, worden blikken naar anderen vaak gemotiveerd door een gezonde seksuele interesse. Het feit dat we weten wie ons verlangend aankijkt, informeert ons over mogelijke seksuele partners.

Dit stelt ons op zijn beurt in staat om ze te evalueren. Als de interesse wederzijds is, maakt het kunnen detecteren van dit soort blikken onze overleving als soort waarschijnlijker.

Kortom, het lijdt geen twijfel dat uiterlijk een teken van interesse is, in positieve of negatieve zin. Daarom is het niet verwonderlijk dat onze hersenen psychologische mechanismen hebben gegenereerd om ons te helpen ze te detecteren.

Een kwestie van perceptie

We hebben niet het vermogen om bewust alles te verwerken wat via onze zintuigen tot ons komt. Het is duidelijk dat we ofwel helemaal niets waarnemen of dat we ons niet bewust zijn van alles wat we waarnemen.

In feite komt slechts een klein deel van de reeks prikkels die we waarnemen ons bewustzijn binnen. Vervolgens wordt slechts een klein deel van de inhoud van het bewustzijn relevant genoeg om in ons geheugen te worden opgeslagen.

Daarom doe je het meeste van wat je waarneemt onbewust. Als je bijvoorbeeld op een feestje bent, kun je naar een veelvoud aan gelijktijdige gesprekken luisteren, maar je aandacht zal alle informatie filteren. Op deze manier zal alleen wat belangrijk is je bewustzijn bereiken. Bijvoorbeeld iemand je naam horen zeggen. Dit fenomeen staat bekend als ‘het cocktailparty-effect’.

Op dezelfde manier verzamelt je gezichtsveld veel informatie waarvan je je niet bewust bent. In werkelijkheid let je namelijk maar bewust op een extreem klein deel van alles wat je ziet.

Dit betekent dat, zonder het te weten, je hersenen kunnen oppikken dat je bekeken wordt en je dan dwingen om je op die persoon te concentreren. Het lijkt erop dat je vermoedde dat ze naar je keken, maar in werkelijkheid realiseerde je het je subliminaal.

Het woord subliminaal verwijst naar wat onder de drempel van bewustzijn blijft. Subliminale signalen kunnen soms nogal subtiel zijn.

Je onbewuste aandacht kan bepaalde lichaamsbewegingen, verdachte houdingen, proxemische signalen, gebareninformatie, onverwachte geluiden en andere stimuli detecteren die je alertheid opwekken. Als gevolg daarvan laten ze je kijken naar de persoon die mogelijk naar je kijkt. Hoewel het fysiek onmogelijk voor je is om hun ogen te zien, heb je andere soorten relevante informatie verwerkt.

Een self-fulfilling prophecy

Het fenomeen van de self-fulfilling prophecy vindt plaats wanneer je denkt dat er iets gaat gebeuren en, alleen al door erover na te denken, het gebeurt. Nogmaals, dit heeft niets met magie te maken. Wat er gebeurt, is dat, door te denken dat er iets gaat gebeuren, je begint te handelen op een manier die het waarschijnlijker maakt dat die gebeurtenis zich uiteindelijk zal voordoen.

Stel bijvoorbeeld dat je ervan overtuigd bent dat een ambtenaar je onaangenaam zal behandelen. Als je hem op een angstige manier benadert of als je onbeleefd bent, maak je de kans groter dat de ambtenaar inderdaad op je zal reageren zoals je dacht dat hij zou doen.

Op dezelfde manier, als je denkt dat anderen goede bedoelingen hebben, zal je glimlach het waarschijnlijker maken dat ze je beter zullen behandelen, precies zoals je had verwacht.

Als een persoon die voor je loopt zich plotseling scherp omdraait en je aankijkt, is de kans groot dat je oogcontact met hem of haar maakt. Het kan echter zijn dat deze persoon denkt dat hij je heeft betrapt terwijl je naar hem kijkt, en hij kan zich lastiggevallen voelen.

Toch zijn het hun eigen verdedigende bewegingen die je aandacht hebben getrokken. Met dit voorbeeld zie je dat het gevoel bekeken te worden niet altijd gepaard gaat met een reële dreiging.

Paranoia: geldt het in alle gevallen?

Iedereen is in staat om paranoïde te handelen. Het is het meest waarschijnlijk dat het gebeurt als je je klein en zwak voelt. In feite zou de psychologisch meest gezonde persoon ter wereld het gevoel kunnen hebben dat ze in de gaten worden gehouden als ze ‘s nachts alleen in het midden van een bos zijn.

Er zijn echter psychopathologieën en persoonlijkheden die meer vatbaar zijn voor paranoïde denken. Sterker nog, ze ervaren het continu. Dit veroorzaakt aanzienlijke ongemakken en aanpassingsproblemen op verschillende gebieden van hun leven.

Het essentiële kenmerk van paranoia is wantrouwen, een gevoel dat ons dwingt altijd alert te zijn. Een paranoïde persoon kan zich in het verleden herhaaldelijk aangevallen voelen, meestal in zijn kindertijd en door mensen in zijn directe omgeving.

Met andere woorden, die mensen die ze hadden moeten kunnen vertrouwen. Als gevolg daarvan nemen ze wantrouwen aan als een schild om zichzelf tegen de wereld te beschermen.

Aandoeningen

Vermijdende, paranoïde, antisociale en narcistische persoonlijkheden hebben de neiging om anderen overmatig te wantrouwen. Bovendien zijn ze altijd alert.

Ze overschatten de bedreigingen om hen heen, vanwege een diepgeworteld gevoel van zwakte, waarvan ze zich vaak niet eens bewust zijn. Het zijn egocentrische, defensieve persoonlijkheden en daarom hebben ze de neiging het gevoel te hebben dat ze bekeken worden.

Paranoïde schizofrenie (Spaanse link) wordt, naast andere symptomen, gekenmerkt door het wantrouwen van de bedoelingen van anderen tot het punt dat er waanvoorstellingen van vervolging ontstaan.

Er zijn ook andere psychotische toestanden, zoals die veroorzaakt door stoffen of die welke zijn afgeleid van depressie, waardoor patiënten kunnen denken dat ze bekeken worden.

Mensen die aan een van deze aandoeningen lijden, hebben vaak het gevoel dat ze in de gaten worden gehouden. Dit wekt bij hen het gevoel anders te zijn of beoordeeld te worden. Door zich vreemd te gedragen, trekken ze ook vaak de aandacht van anderen op zichzelf, waardoor ze een self-fulfilling prophecy ondergaan.

Ieder mens kan het gevoel hebben dat hij zijn hele leven lang in de gaten wordt gehouden. Zoals we hebben gezien, is het in de meeste gevallen een gezonde adaptieve reactie op een mogelijke dreiging.