Vortex: een scherpzinnig eerlijk verslag van ouderdom en dementie
Vortex is een visueel experiment, en misschien ook wel het meest menselijke in de geschiedenis van de cinema. Er zijn geen langdurige geweldsscènes. Er zijn geen schrijnende psychotische episodes. Evenmin is een teken van bloed. Toch is het verwoestend.
In werkelijkheid zou niemand van ons de hoofdrol willen spelen in Noé’s verslag van waanzin. Vortex staat inderdaad ver af van films als The Notebook of Amour. Die laatste is ook een harde film, maar portretteert geruststellende banden tussen ouderen. Vortex portretteert dementie daarentegen als een harde wereld waarin de lijders leven, maar die niet langer van hen is.
Er zijn geen overlevenden in dit scenario. De film is echter noch pessimistisch, noch een herschepping van pijn. Het is de weergave van een werkelijkheid waarin niemand zich zou willen bevinden vanwege de buitengewone destructieve kracht ervan.
Het is een film die we niet per se zouden aanraden, maar waarvan we hopen dat iedereen hem ziet. Het vertelt het verhaal van hoe gewone mensen ziek worden en sterven.
De film die Cannes het zwijgen oplegde
De provocerende Gaspar Noé deed de mensen in Cannes aan hun stoelen kleven. In feite schokte deze provocerende Frans-Argentijn hen met zijn tempowisseling.
Het is een bijzondere film die de pijnlijke laatste stappen volgt van een bejaard echtpaar in hun Parijse appartement. Critici waren het er allemaal over eens (iets wat zelden gebeurt en voorbehouden is aan een select groepje) dat Noé’s koerswijziging eclatant geslaagd was.
Aangewakkerd door de dood van verschillende goede vrienden en Noé’s eigen recente ervaring (een hersenbloeding in 2019), vertelt de film een verhaal van onstoffelijke angsten. We zien twee oude mensen rondsluipen in een klein appartement. Ze zijn een getrouwd stel, gespeeld door de Italiaanse filmmaker, Dario Argento en de Franse actrice Françoise LeBrun.
De echtgenoot lijdt aan een hartkwaal en werkt aan een boek over de relatie tussen cinema en het onbewuste, waarbij hij zich probeert te abstraheren van de werkelijkheid met verhalen die ver afstaan van zijn eigen huidige omstandigheden.
Zijn vrouw heet Kiki. Ze is een gepensioneerde psychiater die aan dementie lijdt, maar recepten voor hen blijft uitschrijven om ervoor te zorgen dat ze allebei medicijnen hebben. Dit is de enige bezigheid die haar lijkt te vermaken. De pillen bekijken, tellen, bestellen en weer uittellen. Het is alsof haar handen wat contact willen met de werkelijkheid en met het leven dat ze vroeger had.
Vortex of menselijkheid verdreven
Het echtpaar heeft een zoon die van hen houdt en hen aanbeveelt naar een verpleeghuis te gaan, waar ze professionele zorg kunnen krijgen. Maar zijn vader weigert botweg: als hij nog enig verstand, waardigheid en menselijkheid over heeft, is dat omdat hij nog thuis is. Zijn huis is alles. Ook al is het weinig meer dan een museum van zijn inmiddels verouderde werken.
In feite is het huis vol boeken voor de kijker behoorlijk verontrustend. Er is inderdaad een oceaan van kennis vervat in boeken, schilderijen en kunstwerken die in contrast staat met de cognitieve toestand van het echtpaar. Het is buitengewoon ontmoedigend om te zien hoe een mens niets kan doen om zijn achteruitgang te voorkomen, hoeveel cultuur hem ook omringt.
Maar ondanks alles houden ze allebei van elkaar en geven ze om elkaars welzijn. Maar op hun oude dag zijn ze geworden als een stel dieren die dezelfde kooi delen.
Een ervaring op de voorgrond
De verhaallijn roept onontkoombaar herinneringen op aan Michael Haneke’s, Amour, die in 2012 de eerste prijs won in Cannes. Alleen is Noé’s film donkerder en smeriger, met minder genegenheid tussen de hoofdpersonen. Ze zijn allebei afgestompt op een niet zo romantische manier.
Noé’s film is gefilmd in splitscreen, met twee handcamera’s die steeds op de hoofdpersonen zijn gericht. We zien hun gebogen lichamen en gepijnigde gezichten op schemerige plaatsen en in benauwde kamers. Er is geen happy end voor deze mensen, die uit hetzelfde hout gesneden zijn als wij.
In één scène begint de oude vrouw dingen aan te raken op het bureau van haar man, om uiteindelijk zijn laatste script in de prullenbak te gooien. Aanvankelijk voelen we met haar mee, maar uiteindelijk hebben we meer sympathie voor haar man en zijn wanhoop. Hij toont menselijke emoties die we allemaal ervaren. We vergeven hem zijn woede en zijn woorden.
Aan de andere kant baart de toestand van de oude vrouw ons zorgen. In feite weten we niet goed waar we naar kijken. Ze herinnert ons aan onze ergste dagen, wanneer we verdrietig en gedesoriënteerd zijn, misschien last hebben van migraine, een geheugenverlies, maar dan een dat omkeerbaar en herstelbaar is.
Maar ze herinnert ons eraan, met haar gefluister en de krankzinnige manier waarop ze de voorwerpen om haar heen behandelt, dat we uiteindelijk allemaal een hoge leeftijd en hetzelfde lot zullen bereiken.
Vortex: een dood en afscheid zoals we allemaal zullen meemaken
Bij de dood van koningin Elizabeth II was een groot deel van de wereld getuige van de tranen van haar kinderen. Het nieuws van hun verlies bereikte praktisch elke hoek van de planeet. In schril contrast daarmee leven miljoenen ouderen dagelijks in omstandigheden van ellende, verlatenheid en ziekte.
In feite staan we dichter bij hun soort verhalen en eindes. Hoewel het zorg- en geriatrische model in de loop der tijd zal veranderen, zullen we op deze manier ouder worden en sterven.
Is het sociale bescheidenheid die ons ervan weerhoudt zo’n verhaal op televisie te zien en ons toch geen zorgen te maken over onze eigen ouderen? We moeten onthouden dat ouderdom wreed en meedogenloos is.
We hebben dit soort verhalen nodig die ons de werkelijkheid laten zien. Het soort dat in ons een sociale, medische en psychologische verandering teweegbrengt in onze benadering van de problemen die voortkomen uit het ouder worden.
Uiteindelijk zijn het alleen onze huizen, of ze nu groot of klein zijn, die overeind blijven staan onder de onmetelijkheid van de hemel in een wereld waarin we in grote lijnen niets betekenen.
Maar we betekenen wel iets in termen van menselijkheid. Daar gaat Vortex over. Het betekent niet wegkijken van het scherm als wat we zien geen fantasie is. Dit zijn onze eigen verhalen, ze worden alleen geïnterpreteerd door anderen.