Transseksualiteit in film: van Glen or Glenda tot The Danish Girl

Geschreven en geverifieerd door filmrecensent Leah Padalino.

Laatste update: 27 december, 2022

Transseksualiteit is een controversieel onderwerp dat te lang als taboe in de schaduw is gebleven. De normalisatie ervan blijkt een lang en zwaar pad te zijn voor transseksuele mensen. Het lijkt erop dat er steeds minder vooroordelen bestaan over homoseksuelen. Vandaag de dag begrijpen meer en meer mensen dat liefde verder reikt dan het lichaam. In veel landen is het al mogelijk om met iemand van hetzelfde geslacht te trouwen.

De roep naar een liefde zonder grenzen moet echter nog steeds gehoord worden. Vooroordelen bestaan nog steeds en we horen regelmatig berichten over agressie en intimidatie tegenover homoseksuele of biseksuele mensen. Maar hoe zit het met transgenders? Er is een diepgeworteld stigma in deze maatschappij. Transseksueel zijn is voor niemand eenvoudig, want dit stigma leeft voort, zelfs in omgevingen waar homoseksualiteit ruim vertegenwoordigd is.

Het is moeilijk om te geloven dat er nog steeds families zijn die moeten verhuizen omdat een van de gezinsleden transseksueel is, of dat er nog steeds mensen zijn die bepaald werk niet kunnen doen om deze reden. Nog schokkender zijn de ouders die hun eigen zoon of dochter niet kunnen accepteren zoals hij of zij is.

De waarheid is dat transseksuelen nauwelijks zichtbaar zijn in de media. De enige aandacht die transseksualiteit krijgt is naar aanleiding van geweld en intimidatie of, zoals in cinema, als parodie.

In films en op TV hebben transseksuele personages vaak een secundaire rol. Ze worden vaak geportretteerd als prostituees of in komische situaties. Het is niet ongebruikelijk om humoristische scènes aan te treffen waarin een man met een vrouw naar bed gaat en zij uiteindelijk een transseksueel blijkt te zijn.

Glen or Glenda en de eerste stap naar zichtbaarheid

In het jaar 1952 haalde Christine Jorgensen de voorpagina’s van de Amerikaanse media. Ze was de eerste persoon die een succesvolle geslachtsoperatie had ondergaan. Dit was de inspiratie voor de film Glen or Glenda. Ed Wood, bekend als de slechtste filmregisseur aller tijden, regisseerde de film. Vandaag de dag heeft Ed Wood een cultstatus bereikt, en zijn lowbudgetfilms zijn herontdekt en bestudeerd. Tim Burton maakte zelfs een film over hem.

Glen or Glenda,  met Wood zelf in de hoofdrol, is een film die recht doet aan Wood’s reputatie. Het heeft talloze fouten en ‘knip-en-plak’ scenes uit archiefmateriaal. Kortom, het is een film door de ‘slechtse regisseur aller tijden’ met een plot dat revolutionair was voor die tijd.

In Glen or Glenda bespreekt Wood travestie. Hij presenteert een heteroseksueel personage dat zich graag als vrouw verkleed, net als de regisseur zelf. Er is ook een hermafrodiet personage die een geslachtsoperatie ondergaat.

De film laat het verschil tussen travestie en transseksualiteit zien. Het laat zien dat een heteroseksuele man ook een travestiet kan zijn. Het probleem was dat deze film in 1953 werd gemaakt, een tijd waarin transseksualiteit en travestie gezien werden als ziektes. Wood laat dit zien in zijn film. Tientallen jaren later zijn er meer voorbeelden te vinden, zoals Todo sobre mi madre (Alles over mijn moeder), Dallas Buyers Club… of musicals als The Rocky Horror Picture Show of The Adventures of Priscilla, Queen of the Desert.

Het stigma van transseksualiteit doorbreken: The Danish Girl

The Danish Girl  brengt ons dichtbij een echt personage, Lili Elbe. Zoals bij bewerkingen vaak het geval is heeft dit verhaal verschillende versies. Lili Elbe was de eerste persoon die een geslachtsoperatie onderging. Voor haar geslachtsverandering heette ze Einar. Ze was een schilder en was getrouwd met een schilderes, Gerda Wegener.

Lili stond voor talloze obstakels. Dit gebeurde in de jaren 20 en 30, toen situaties als deze behandeld werden als psychische aandoeningen. Er werd zelfs elektroshocktherapie toegepast. Het lukte Lili echter om een Duitse arts te vinden die verschillende operaties uitvoerde, waaronder een eierstoktransplantatie. In die tijd was dit een experimentele operatie.

In The Danish Girl zien we deze overgang. Eddie Redmayne speelt Lili/Einar en Alicia Vikander speelt Gerda. De film is uitzonderlijk goed gemaakt en verplaatst ons naar die tijd. De fotografie creeërt een bijna poëtische sfeer.

Veel critici denken dat de film de kwestie te veel verzacht of dat het te dramatisch is. De waarheid is dat The Danish Girl een broodnodige film is. De interpretaties van Redmayne en Vikander nemen zich voor ons in en laten ons een ander perspectief op transseksualiteit zien, een natuurlijk en intiem perspectief.

Alles begint als een spel: Eimar poseert als een vrouw voor Gerda’s schilderij, ter vervanging van het eerdere model. Aan het begin vinden beiden het vooral leuk, maar de situatie maakt bepaalde gevoelens wakker bij Einar. Hij begint te voelen dat Lili er altijd al was, verborgen achter zijn mannelijke uiterlijk. Gerda’s schilderij van Einer als Lili is erg geslaagd.

Tijdens zijn kindertijd had Einar een homoseksuele ervaring, die hij echter verborgen hield. Lili leefde opgesloten in het lichaam van Einar. Lili identificeert zich met het portretten die Gerda schildert: ze ziet haar reflectie in ze. Maar als ze in de spiegel kijkt vervaagt dit gevoel meteen.

Verklaring

De filosoof en psychoanalist Jacques Lacan vertelt over de spiegelfase, een fase waarin het subject zichzelf herkent in de spiegel. Dit is het moment waarin de herkenning van de ‘zelf’ wordt gevormd. Als baby’s zien we een gefragmenteerd lichaam: een arm, een been, een hand… Het moment dat we onszelf herkennen is als we het hele lichaam zien. Lili probeert zichzelf te herkennen, maar dit lukt haar niet in de spiegel. De schilderijen brengen haar het dichtst bij zelfherkenning.

Er is een scene waarin Einar/Lila naakt verschijnt, nog steeds een man, in de spiegel kijkt en zichzelf niet herkent. Het is een van de meest dramatische momenten van de film. Lili verstopt haar geslachtsdeel tussen haar benen omdat ze voelt dat het niet bij haar hoort. Het is een symbool van mannelijkheid en ze is geen man, ze is een vrouw.

Er gebeurt iets soortgelijks als ze een bordeel binnenloopt, waar mannen door kijkgaatjes een naakte prostituee bekijken. Lili imiteert haar gebaren alsof ze zichzelf in die vrouw zag, omdat dat het lichaam is wat bij haar hoort.

Naast transseksualiteit bespreekt The Danish Girl ook het thema van de liefde. We zien hoe Gerda uiteindelijk Lili accepteert. Aan het begin vindt ze het moeilijk te begrijpen wat er met haar man gebeurt. Het is moeilijk voor haar om te bevatten dat Einar is overleden, dat hij niet meer bestaat. Uiteindelijk is haar liefde echter groter dan elk vooroordeel en blijft ze bij Lili tot het einde. Zelfs als hun relatie is veranderd en de romantiek is verdwenen, houd haar liefde stand. In deze zin bewijst film de mensheid een gunst, omdat hij aan ons als toeschouwers deze verhalen vertelt.