Hysterisch' en 'gek': vrouwen in de geestelijke gezondheidszorg

De geschiedenis van de geestelijke gezondheid van vrouwen is gekoppeld aan ongezonde discriminatie, die draait om onrechtvaardige concepten en praktijken. In dit artikel gaan we in op de oorzaken van dit fenomeen en vooral op de gevolgen.

Psychologie, net als geneeskunde en andere gezondheidswetenschappen, is en blijft een van de wetenschappelijke disciplines die gebruikt worden om genderrollen en de daaruit voortvloeiende nalatige praktijken tegen het vrouwelijk geslacht te rechtvaardigen. Dat geldt zeker voor vrouwen in de geestelijke gezondheidszorg.

Van een bewezen onderschatting van emotionele symptomen, overmedicatie in de psychiatrie, paternalistische behandeling door professionals, nalatige gewoontes en medisch geweld bij de geestelijke gezondheidszorg voor vrouwen.

Net als veel andere vakgebieden heeft de geschiedenis van de geestelijke gezondheid een genre van terreur voor vrouwen. Kennis van het verleden is de enige veilige gedragslijn die we hebben als we niet dezelfde fouten willen herhalen. Als we niet geconfronteerd willen worden met de ongewenste gevolgen van de fouten die we al gemaakt hebben.

Zij intellectuelen, wij “gekke vrouwen”

Tijdens de eerste feministische golven in de jaren zeventig, en beginnend met werken als Michel Foucaults Geschiedenis van de waanzin in de klassieke tijd, begon men vraagtekens te zetten bij de rol van vrouwen in de wetenschap.

Er begonnen stemmen op te komen die reflecteerden op de onzichtbaarheid van het onderzoekswerk van vrouwen, zowel als auteurs als patiënten. Dat gold ook voor hoe androcentrisme het concept en de psychologische behandeling van vrouwen beïnvloedt.

Seksueel dimorfisme tussen mannen en vrouwen is geen verklaring, maar wordt gebruikt om asymmetrische sociale organisatie en discriminatie van vrouwen te rechtvaardigen. Vrouwelijke wetenschappers beginnen vraagtekens te zetten bij het bestaan van een vrouw die biologisch aanleg heeft voor bepaalde geestelijke gezondheidsproblemen.

Deze eerste revolutionaire vrouwelijke onderzoekers moesten een hoge prijs betalen voor het in twijfel trekken van de norm.

De integratie van vrouwen in de wetenschappelijke wereld of in parlementaire besluiten, met de eerste suffragettes (mensen die strijden voor vrouwenrechten), werd voortdurend bestreden door iedereen die uit een rol stapte die beperkt was tot zorg, privé en huishoudelijk als “gek” te bestempelen.

Vrouwen in de geestelijke gezondheidszorg: een geschiedenis van terreur

Seksueel dimorfisme was het argument dat gebruikt werd voor veel misbruik en zelfs inhumane praktijken in de psychiatrische en psychologische behandeling van vrouwen. Victoriaanse vrouwen werden beschreven als vatbaar voor duizeligheid, zwakte, prikkelbaarheid en algemene problemen.

Deze kijk op vrouwen als zwak en vatbaar voor geestelijke gezondheidsproblemen won aan populariteit. Dat kwam mede door de theorieën uit de frenologie, het behaviorisme en de psychoanalyse. In plaats van dit argument in twijfel te trekken, begonnen ze handelingen uit te voeren die het vrouwelijke voortplantingsapparaat en haar zenuwstelsel met elkaar in verband brachten (Spaanse link).

Frenologie, psychoanalyse en onmenselijke praktijken

Met de opkomst van de frenologie in de 19e eeuw werden de dualistische gendermetaforen versterkt. Het vrouwelijke stereotype werd gebaseerd op genegenheid, gevoeligheid, zachtmoedigheid en abnegatie.

De mannelijke rol draait echter om logica en intellectuele capaciteit. Van hieruit wordt gerechtvaardigd dat de toegang van vrouwen tot een niet-huishoudelijke sfeer hen op de rand van krankzinnigheid brengt.

Er waren ook andere pioniers in de psychologie, zoals Freud en Watson. Zij plaatsen vrouwen als mentaal inferieur en noodzakelijkerwijs verbannen naar de huiselijke sfeer. Verschillende verhandelingen over geestelijke gezondheid leggen een verband tussen het vrouwelijke voortplantingssysteem en het zenuwstelsel en geestelijke gezondheidsproblemen.

De zogenaamde “brandende baarmoeder” rechtvaardigde dat vrouwen geestelijke gezondheidsproblemen hadden vanwege hun seksuele onderdrukking. Gebaseerd op dit argument richtten veel psychologische behandelingen zich op het voorschrijven van geslachtsgemeenschap, genitale massages door psychiaters en het verwijderen van seksuele organen.

In Spanje wordt in verschillende medische compendia (Spaanse link) een verband gelegd tussen menstruatie en acute manie.

Hysterie en buiten de norm treden als vrouw

De meeste gepsychologiseerde gevallen waren vrouwen, zoals Ana O of Dora die naar voren kwamen om over hysterie te praten. Het waren jonge, ontevreden vrouwen met de neiging om problemen te creëren. Op deze manier werden vrouwen die prototypisch mannelijke rollen uitoefenden “gepathologiseerd”.

Sinds de dubbele standaard van Chester is het mannelijke stereotype gebaseerd op opstandigheid, kracht en onafhankelijkheid. Van hieruit worden vrouwen, met name de revolutionaire suffragettes en baanbrekende onderzoekers, gebrandmerkt als hysterisch. Dit puur omdat ze uit hun emotionele en onderdanige rol stappen.

Hoewel deze misbruikconcepten en -praktijken ver weg lijken, verklaarde de American Psychiatric Association tot 1952 hysterie tot een achterhaalde mythe. In 2018 besloot de Real Academia Española de la Lengua om deze definitie in te trekken.

Nieuwe horizonten: psychologie met een genderperspectief

De geschiedenis van de geestelijke gezondheid invisibiliseert vrouwen in haar studies en verandert haar in een passief onderzoeksobject. Sandra Harding beschrijft dit in Wetenschap en feminisme (Spaanse link). Recent onderzoek wijst nog steeds op de uitsluiting van vrouwen bij klinisch onderzoek naar psychotrope medicijnen.

De aanname van genderrollen blijft vandaag de dag bestaan. Dat resulteert bijvoorbeeld in een nog steeds duidelijk onevenwichtige verdeling als het gaat om het dragen van verantwoordelijkheden voor huishoudelijke taken.

Juist het gewicht van het mandaat op het gebied van genegenheid en het kerngezin dat vrouwen nog steeds dragen, creëert een dissonantie – en, bij uitbreiding, een gevoel van gebrek aan aanpassing – rond het verlangen naar onafhankelijkheid op verschillende gebieden.

Deze mandaten, samen met de alarmerende gegevens over seksegerelateerd geweld, is wat de geestelijke gezondheid van veel vrouwen in gevaar brengt. Dergelijke opvattingen verklaren kwetsbaarheid niet biologisch, maar rechtvaardigen en bedreigen onze geestelijke gezondheid.

Vanuit de psychologie worden steeds meer genderperspectieven voorgesteld die veranderingen teweegbrengen op basis van kennis over concepten en procedures met betrekking tot beoordeling, interventie en follow-up in de geestelijke gezondheid.

We zijn allemaal verantwoordelijk voor het beëindigen van de geschiedenis van terreur in de geestelijke gezondheidszorg tegen vrouwen. Het maakt daarbij niet uit of het nu is met onze kennis en eisen binnen of buiten de spreekkamers.