Hoe de signalen van morele ontkoppeling te herkennen

Hoe ontkoppelen we ons van het bewustzijn? Welke mentale strategieën gebruiken we zodat we in strijd met onze waarden kunnen handelen zonder ons slecht te voelen? Om deze vragen te beantwoorden, moeten we begrijpen dat moraliteit inherent is aan het mens-zijn. Het wordt echter beïnvloed door volwassenheid, cultuur en onze mentale paden.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Elena Sanz.

Laatste update: 24 juni, 2023

Een gevoel voor moraal maakt ons menselijk. Het nadenken over ons handelen en het op de juiste wijze reguleren en sturen ervan is essentieel voor ons samenleven. Het hebben van een waardenschaal garandeert echter niet dat we ons er altijd aan houden. In feite vinden we vaak verschillende manieren om onze eigen en andermans regels te overtreden, zonder ons schuldig te voelen. Dit is morele ontkoppeling. In dit artikel zullen we het hebben over de tekenen ervan.

Immoreel handelen is niet alleen typisch voor criminelen of asociale mensen. We kunnen inderdaad allemaal morele ontkoppeling vertonen in bepaalde situaties en contexten. Bijvoorbeeld als we liegen, onze partners ontrouw zijn, drugs gebruiken, of een bar verlaten zonder de rekening te betalen.

Soms werken de onderliggende psychologische mechanismen zo effectief dat we ons niet eens volledig bewust zijn van hoe schadelijk onze handelingen zijn.

Inzicht in morele ontkoppeling

Morele ontkoppeling betekent niet dat we geen moraal hebben. Een studie(Engelse link)gepubliceerd in Nature Human Behavior suggereert zelfs dat moraliteit tot op zekere hoogte inherent is aan het mens-zijn. De onderzoekers ontdekten dat preverbale baby’s die antisociaal gedrag waarnamen, tekenen vertoonden van begrip voor het feit dat het gedrag van de agressor verwerpelijk was.

In feite lijkt het negatief beoordelen en bestraffen van dergelijk gedrag een evolutionair element te zijn, omdat het de menselijke samenwerking bevordert.

De ontwikkeling van moreel gedrag hangt ook samen met volwassenheid. Dat komt omdat we tijdens de kindertijd en de adolescentie door het gebrek aan hersenrijping onze impulsen moeilijk onder controle kunnen houden. Bovendien missen we het vermogen om de gevolgen van onze handelingen te overzien.

Bovendien hebben waarden ook een sterke culturele component. Daarom is een handeling die op bepaalde plaatsen en tijden als moreel aanvaardbaar wordt beschouwd, in andere contexten verwerpelijk. Als zodanig bouwen we onze moraal op aan de hand van onze ervaringen met anderen en wat zij ons vertellen over wat wel en niet moet gebeuren.

Maar zelfs nadat we dit proces hebben voltooid en onze eigen waardeschalen hebben, kunnen we ervoor kiezen om ons daarvan los te maken.

Daarbij kunnen we de regels overtreden en onze eigen persoonlijke normen verwerpen, maar ons toch niet schuldig of beschaamd voelen. Evenmin vertonen we de zelfcensuur die ons normaal gesproken afremt. Dit staat bekend als morele ontkoppeling.

Tekenen van morele ontkoppeling in het individu

Het was de Amerikaanse psycholoog Albert Bandura die het proces van morele ontkoppeling beschreef. Het betekent dat we onze zelf-sancties loskoppelen en onszelf ervan overtuigen dat onze handelingen niet echt immoreel zijn.

We bereiken dat door verschillende mechanismen die de feiten rationaliseren of rechtvaardigen. Ze veranderen onze perspectieven. Dit ontslaat ons van verantwoordelijkheid, zoals gesteld in een artikel(Engelse link) geschreven door Albert Bandura en collega’s.

Dus, als we zoeken naar tekenen van morele ontkoppeling bij een individu, moeten we kijken naar de mate waarin ze zulke mechanismen gebruiken. Ze zullen de volgende overtuigingen en meningen vertonen:

Geweld of leugens zijn geoorloofd in bepaalde contexten

Over het algemeen zijn ze eerlijk en vredelievend. Toch kunnen ze ermee instemmen te liegen om een vriend te beschermen of iemand aan te vallen die een van hun geliefden beledigt.

Door vergelijking kunnen ze hun daden rechtvaardigen

Ze weten dat bepaald gedrag niet aanvaardbaar is. Maar omdat er veel ergere situaties zijn, rechtvaardigen ze die of minimaliseren ze het belang ervan. Ze beweren bijvoorbeeld dat het beroven van een brood niet zo ernstig is als het beroven van een bank. Of iemand beledigen is niet zo ernstig als iemand in elkaar slaan. Daarom verliezen de eerste handelingen hun ernst.

Immoreel gedrag is aanvaardbaar als het niemand schaadt

Zij vinden dat een leugentje vertellen prima is als de ander er niet achter komt. Verder vinden ze dat het lenen van iemands bezittingen zonder zijn toestemming acceptabel is, zolang het hem geen grote schade berokkent.

Sommige mensen verdienen het om slecht behandeld te worden

Theoretisch begrijpen ze dat iemand kwaad doen verkeerd is. Toch vinden ze dat bepaalde mensen het verdienen. Ze geloven bijvoorbeeld dat een kind geslagen moet worden om te leren. Of, dat een man of vrouw die niet voor hun relatie zorgt, verdient dat hun partner ontrouw is. Ze kunnen ook geloven dat misdadigers hun recht op een waardige behandeling hebben verloren.

Het is niet altijd de schuld van het individu dat slecht handelt

Volgens hen is het individu dat slecht handelt niet altijd verantwoordelijk voor zijn daden. Zij geloven bijvoorbeeld dat als een kind agressief is, de verantwoordelijkheid ligt bij zijn ouders en leraren die gefaald hebben in de opvoeding.

Of, als een werknemer bewust fraude pleegt, ligt de verantwoordelijkheid bij de leidinggevende die dat heeft toegestaan. En, als iemand slachtoffer wordt van een overval, is het zijn schuld dat hij niet op zijn bezittingen heeft gepast.

Als mensen in groepsverband handelen, zijn ze niet individueel verantwoordelijk

Dit soort individuen gelooft dat mensen niet verantwoordelijk zijn voor verwerpelijke daden die in groepsverband worden gepleegd. Bijvoorbeeld, als meerdere tieners een auto vernielen of als ze deelnemen aan een daad van pesten, hebben ze daar persoonlijk geen schuld aan, omdat ze slechts bezweken onder de druk van leeftijdsgenoten.

Sommige immorele gedragingen zijn van weinig belang

Ten slotte geloven degenen die morele ontkoppeling vertonen dat bepaalde daden weliswaar negatief zijn, maar van weinig belang. Ze nemen bijvoorbeeld het op een humoristische manier uitlachen van iemand niet al te serieus.

Hoe tekenen van morele ontkoppeling te herkennen en actie te ondernemen

Deze tekenen van morele ontkoppeling zijn verzameld in de Mechanisms of Moral Disengagement scale (MMDS). Bandura ontwikkelde dit gestandaardiseerde instrument. Het meet de mate waarin mensen deze mechanismen vertonen. In feite maken we ons allemaal wel eens schuldig aan dit soort gedrag.

Het rationaliseren of rechtvaardigen van onze daden, het minimaliseren van het belang ervan, of het ontlopen van verantwoordelijkheid zijn veel voorkomende manieren om de schuldgevoelens die voortkomen uit het overtreden van de regels te vermijden.

Bovendien zijn er bepaalde factoren die het verschijnen van deze mechanismen beïnvloeden. Bijvoorbeeld wanneer we onder groepsdruk staan. Dit maakt de kans groter dat we immorele daden begaan en morele ontkoppeling gebruiken om ons schuldgevoel te verlichten, zodat we verder kunnen.

We moeten echter alert blijven en weten hoe we kunnen herkennen als we een van deze tekenen beginnen te vertonen. Morele ontkoppeling gebeurt niet plotseling. Het treedt geleidelijk op. Sterker nog, hoe meer we onze dubieuze handelingen rechtvaardigen, hoe meer ze steeds comfortabeler en natuurlijker worden.

Daarom moeten we ervoor zorgen dat we ons bewust zijn van hoe deze processen werken, en niet toestaan dat ze ons gedrag gaan beheersen. In feite is de zelfcensuur die we uitschakelen als we onze toevlucht nemen tot morele ontkoppeling juist datgene wat ons empathisch maakt.

Bovendien helpt het ons het soort prosociaal gedrag te vertonen dat we allemaal zo hard nodig hebben om in harmonie te leven.