Het Papageno-effect: verantwoorde berichtgeving over zelfmoord

Zelfdoding is een wereldwijd probleem. We vragen welke rol de media spelen in onze perceptie van de omgeving en hoe ze hierin een beschermende rol kunnen spelen.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Gorka Jiménez Pajares.

Laatste update: 08 januari, 2024

Heb je je ooit afgevraagd hoeveel jongeren sterven door het plegen van zelfmoord? In de VS was het aantal zelfmoorden in 2020 namelijk 14,24 op 100.000 onder jongeren tussen de 15 en 24 jaar. Bovendien is zelfmoord de 12e belangrijkste doodsoorzaak. Daarom willen we het vandaag hebben over het Papageno-effect.

Tot voor kort was praten over zelfmoord taboe. Het was alsof men dacht dat erover praten ongeluk zou brengen. Gelukkig komt daar nu verandering in. Er worden campagnes en boodschappen ontwikkeld met als doel mensen bewust te maken van dit dodelijke probleem.

We moeten nu actie ondernemen. Bovendien is het een zaak van ons allemaal. Of we nu familieleden, vrienden, professionals of politici zijn, we zouden geïnteresseerd moeten zijn in de uitvoering van zelfmoordpreventieplannen om de huidige cijfers te helpen verlagen. Ze zijn nu meer dan ooit nodig.

De rol van de media

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), definieert suïcidaal gedrag als daden waarbij mensen zichzelf verwondingen toebrengen, ongeacht de dodelijke bedoeling of de mate van kennis over het motief.

Sommige mensen denken dat zelfmoorden toenemen omdat we er tegenwoordig zoveel over dit onderwerp praten. In werkelijkheid is er altijd een intens debat geweest over de rol die informatie en censuur spelen. Dus, bevorderen of beschermen de media zelfmoord?

Het onderzoek naar dit gegeven is aanzienlijk. Het neigt naar twee verschijnselen: het Werther-effect en het Papageno-effect.

Het Werther effect

Het Werther effect ontleent zijn naam aan een van Goethe’s werken. In zijn boek De smarten van de jonge Werther neemt de hoofdpersoon, Werther, zichzelf van het leven nadat hij het heeft uitgemaakt met zijn geliefde. Toen men dit boek in de 18e eeuw publiceerde, verkocht het als zoete broodjes. De zelfmoordcijfers stegen echter ook tot ongekende hoogte.

Het Werther-effect verwijst daarom naar de overdracht van berichten over zelfmoord die leidt tot zelfmoordbesmetting. De meest recente onderzoeken (Santonja, 2022) suggereren dat de manier waarop men over zelfmoord schrijft en spreekt tot twee maanden erna, invloed heeft. Het kan zelfs de hoeveelheden latere zelfmoorden met acht tot 18 procent verhogen.

Goede communicatie en het Papageno-effect

Er zijn verschillende manieren van communiceren. Dit wordt aangegeven in onderzoek (Spaanse link) dat het Papageno-effect ondersteunt. Het beweert dat wanneer de media (digitale portalen, communicatiekanalen, radio, pers, enz.) over zelfmoord praten met waarheidsgetrouwe en kwalitatieve informatie, dit een beschermende rol speelt ten aanzien van het individu met ideeën over zelfbeschadiging.

Niederkrotenthaler stelde in 2010 voor het eerst het Papageno-effect vast. Het ontleent zijn naam aan de hoofdpersoon van een van Mozarts beroemdste opera’s, De Toverfluit. In deze productie overweegt Papageno zelfmoord, maar drie andere personages tonen hem andere manieren om zijn problemen op te lossen, en hij zet het niet door.

Gezonde media

De media, en de inhoud die ze delen, kunnen uiterst krachtige bronnen van gezondheidsbevordering zijn. Onderzoek (Spaanse link) toont namelijk aan dat er verschillende technieken zijn die door de media gefaciliteerd kunnen worden. Lucía Santonja (2022) suggereert bijvoorbeeld dat:

• Gegevens moeten waarheidsgetrouw verteld worden door een deskundige professional. Dat geldt zeker als het gaat om verhalen van mensen die met succes hun zelfmoordgedachten en ideeën hebben kunnen overwinnen. Daarbij kunnen de verhalen echt of verzonnen zijn.
• Het bovenstaande moet men in verschillende communicatievormen uitvoeren. Bijvoorbeeld video’s, artikelen, lezingen en websites. Deze informatie moet men begeleiden, bekrachtigen en ondersteunen door professionals op het gebied van de geestelijke gezondheidszorg.

Als deze handelingen in de loop van de tijd herhaaldelijk worden uitgevoerd en bekrachtigd door deskundigen op dit gebied, worden ze beschouwd als beproefd, effectief en veilig. Dit geldt voor de hele algemene bevolking.

Zelfmoord voorkomen is ieders taak. Communicatie is daarbij een essentiële factor. Aan de andere kant kan het een nadelig effect hebben. Het kan bijvoorbeeld mensen die zich midden in de wervelwind bevinden van de vraag of ze wel verder willen leven ertoe aanzetten om daadwerkelijk zelfmoord te plegen.

Gelukkig treedt ook het omgekeerde effect op. Als er namelijk diepgaand over zelfmoord wordt gesproken en voorbeelden worden gegeven van mensen die echt moeilijke momenten in hun leven hebben overwonnen, zullen veel mensen ervan worden weerhouden zelfmoord te plegen. In feite kan communicatie levens redden.