Geheugen en trauma: wat is het verband?
Er zijn veel onderzoeken geweest om uit te zoeken wat trauma’s of intense emotionele ervaringen kunnen doen met de manier waarop iemand zijn herinneringen classificeert, opslaat en ophaalt. Is er een verband tussen geheugen en trauma? Kunnen traumatische herinneringen een grotere stempel op je drukken dan gewone herinneringen?
Sommige mensen zeggen dat we traumatische ervaringen anders verwerken dan normale ervaringen. Dat verschil verschijnt in de vorm van een veranderde herinnering, die moeilijker terug te halen is. Andere mensen zeggen dat stress de kwaliteit van de herinneringen niet verandert en dat we ze wel op een vergelijkbare manier verwerken.
Mensen hebben deze stellingen gebaseerd op laboratoriumonderzoek. Het is eigenlijk zeer moeilijk om trauma’s te reproduceren in een gecontroleerde, veilige omgeving.
Het beste middel dat we hebben om dit te bestuderen is het analyseren van mensen met een posttraumatische stressstoornis (PTSS). Het idee is dat hun ervaring een goede plek is om te beginnen met het bestuderen van het verband tussen geheugen en trauma.
Een aantal statistieken over PTSS en het verband tussen geheugen en trauma
PTSS is een onregelmatige reactie van mensen op een traumatische, verwoestende of pijnlijke ervaring. Het is echter niet juist om het als “niet normaal” aan te merken. Uiteindelijk zijn dit reacties van normale mensen op dingen die hen nog nooit eerder zijn overkomen.
Een onvermogen om die herinnering onder ogen te zien, leidt ertoe dat mensen intrusieve verschijnselen ervaren die verband houden met de oorspronkelijke gebeurtenis.
Die symptomen omvatten onder andere:
- terugkerende, angstige herinneringen en dromen
- nachtmerries
- dissociatie (zoals een kortstondig bewustzijnsverlies)
- psychologisch ongemak
- het vermijden van alles wat ook maar de kleinste relatie heeft met de nare ervaring
- intense fysiologische reacties
De meest voorkomende oorzaken van PTSS zijn zaken als natuurrampen (zoals overstromingen, aardbevingen en tsunami’s), ongelukken en ziekten. Er is echter één ervaring waarbij mensen een 70-80% kans hebben om het te ontwikkelen, en dat zijn menselijke wreedheden. Dat omvat alles van mishandeling en seksueel misbruik, tot terrorisme en concentratiekampen.
De diagnostische criteria van PTSS: verloren herinneringen
Een van de diagnostische criteria in de DSM-V om te weten of iemand PTSS heeft, is het feit dat iemand zich bepaalde relevante aspecten van de traumatische gebeurtenis niet kan herinneren.
We noemen dit ook wel dissociatieve amnesie. Hoewel het lijkt alsof de herinneringen er helemaal niet zijn, zijn ze dat wel, en kunnen ze het gedrag van een persoon daadwerkelijk veranderen.
Als een klein meisje zich bijvoorbeeld niet herinnert hoe iemand haar seksueel heeft aangevallen in een badkamer, kan ze beginnen met het vermijden van openbare toiletten en zich zelfs ongemakkelijk voelen als ze de badkamer in haar eigen huis binnengaat.
Flashbacks
Enkele van de ernstigste, meest beperkende symptomen van PTSS zijn dingen als vermijding, het opkroppen van emoties, hyperactivatie, herleven van gebeurtenissen en intrusieve herinneringen.
Deze laatste paar hebben allemaal te maken met een of andere vorm van het herbeleven van een traumatische gebeurtenis. Dit kan iemand ervaren door nachtmerries, intrusieve herinneringen of flashbacks.
Dat deze dingen gebeuren betekent niet dat deze persoon lijdt aan een vorm van geheugenverlies. Iemand kan zich nog steeds bepaalde delen van wat er is gebeurd niet herinneren. Bepaalde details of scènes kunnen echter wel duidelijk door hun hoofd flitsen. Het grote probleem is dat deze flashbacks voor hen oncontroleerbaar en onvermijdelijk zijn.
Flashbacks zijn geen herinneringen
Het is belangrijk om te begrijpen dat flashbacks geen vorm van herinneringen zijn, zoals intrusieve herinneringen dat wel zijn. Als iemand een flashback heeft, verliest hij zijn gevoel voor tijd. Voor hen voelt het alsof ze de ervaring weer opnieuw beleven.
Dit gebeurt wanneer er neutrale prikkels zijn, die je niet als positief of negatief ervaart. Deze dubbelzinnige prikkels hebben de neiging om een persoon een flashback te geven.
Iemand die bijvoorbeeld een terroristische aanslag heeft meegemaakt, kan een flashback krijgen na het zien van een blauwe sjaal om iemands nek. Het kan zijn dat het winkelcentrum waar de aanval plaatsvond blauwe muren had.
Met andere woorden, flashbacks zijn meer dan een pijnlijke herinnering, ze brengen het gevoel met zich mee dat de traumatische ervaring opnieuw gebeurt.
Geheugenverlies en hypermnesie
Tegelijkertijd heeft PTSS wel degelijk een aantal concrete effecten op het geheugen van een persoon. Ze kunnen geheugenverlies ervaren, waarbij sprake is van desorganisatie of fragmentatie van het geheugen of totale of gedeeltelijke vergeetachtigheid.
PTSS kan ook hypermnesie (zeer gedetailleerde herinneringen) veroorzaken, wat intrusieve herinneringen, flashbacks en nachtmerries met zich meebrengt. Beide vormen van geheugenveranderingen kunnen ook naast elkaar bestaan. Het hangt af van de ervaringen die iemand vergeten is, de dingen die hij of zij heeft meegemaakt en de aard van het trauma.
Welk deel van het geheugen wordt veranderd door trauma
Trauma lijkt specifiek te zijn verbonden met het autobiografische geheugen van een persoon. Het autobiografische geheugen maakt deel uit van ons expliciete geheugen en helpt ons te herinneren wat er in ons leven en in de wereld om ons heen is gebeurd.
Deze vorm van geheugen maakt het mogelijk om een logisch begrip te ontwikkelen van de manier waarop het leven vloeit. Omdat je herinneringen van het trauma niet zo consistent is als normale autobiografische herinneringen, denken onderzoekers dat hier het probleem ligt.
Je herinneringen van het trauma zijn gebroken, gefragmenteerd. Het kan zelfs voelen als iets dat losstaat van je leven. Omdat het vreemd aanvoelt, ervaar je het uiteindelijk als intrusief.
Is er een verschil tussen traumatische herinneringen en gewone herinneringen?
Het antwoord op deze vraag is ja. Een van de manieren waarop we dat verschil hebben gezien, is dat er zich een aantal speciale mechanismen in je geheugen bevinden als je in een stressvolle situatie terechtkomt.
Traumatische herinneringen
Dit zijn enkele van de belangrijkste aspecten van traumatische herinneringen:
- Gecompliceerd ophalen van de herinneringen. De fragmenten van deze herinneringen worden opgeslagen aan de randen van je bewustzijn en kunnen leiden tot emotionele flashbacks.
- Het verstrijken van de tijd kan een positieve invloed hebben op het ophalen van herinneringen. Hoe meer tijd er voorbij gaat, hoe groter de kans dat je de herinnering kunt ophalen.
- Deze herinneringen zijn levendig en langdurig als je ze eenmaal terug hebt. Als je ze eenmaal hebt, zullen ze niet meer veranderen.
- Hoe langer het trauma duurt, hoe kleiner de kans dat je de herinnering kunt terughalen. Als een vrouw bijvoorbeeld jarenlang is misbruikt, is het minder waarschijnlijk dat ze haar herinnering aan het trauma kan terughalen dan iemand die maar één keer is misbruikt.
- De herinneringen komen automatisch en oncontroleerbaar naar boven als gevolg van katalysatoren (neutrale, maar nu geconditioneerde prikkels).
Gewone herinneringen
Dit lijkt het tegenovergestelde te zijn met gewone herinneringen, zoals we hier kunnen zien:
- Ze zijn makkelijk terug te halen en maken deel uit van een consistent levensverhaal.
- Het verstrijken van de tijd heeft een negatieve invloed op het terughalen. Hoe meer tijd er voorbij gaat, hoe moeilijker het voor je is om ze terug te halen.
- De levendigheid en de lange levensduur van deze herinneringen zijn variabel. Ze zijn zeer kneedbaar en kunnen met de tijd veel veranderen.
- Hoe vaker je deze herinnering gedurende je leven hebt opgezocht, hoe groter de kans is dat je het zal blijven kunnen terughalen.
- Ze komen bewust naar boven, op een vrijwillige manier. Met andere woorden, je hebt ze onder controle.
Op basis van alles waar we het hier over hebben gehad, lijkt het erop dat een intense en stressvolle emotionele ervaring direct invloed kan hebben op de manier waarop je informatie classificeert, opslaat en opvraagt.
Om Pierre Janet (1904) te parafraseren: het is onmogelijk om angstaanjagende ervaringen op te nemen in je gewone overtuigingen, veronderstellingen en betekenissen. Dit betekent dat je ze uiteindelijk anders zult opslaan, en dat ze worden losgekoppeld van je bewuste geest en ook buiten je controle vallen.