Dissociatie: natuurlijke bescherming tegen stressvolle gebeurtenissen

Wat is dissociatie? Welke gebeurtenissen in onze omgeving kunnen het veroorzaken? Wat zijn de gevolgen ervan? In dit artikel vertellen we het je!

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Gorka Jiménez Pajares.

Laatste update: 22 augustus, 2023

Stel je voor dat je binnen enkele minuten plotseling iemand verliest die belangrijk voor je is. Een andere mogelijkheid is dat er iets gebeurt waar je helemaal geen invloed op hebt, maar dat wel een direct effect op je heeft. Het is moeilijk te weten hoe je in zo’n situatie zou reageren. Eén zo’n reactie kan dissociatie zijn.

De belangrijkste functie die dissociatie vervult is je te beschermen tegen de psychologische gevolgen van een zeer stressvolle gebeurtenis. In feite vergemakkelijkt het ook je eigen overleving.

Dissociatie

In de psychologie wordt dissociatie gedefinieerd als een onderbreking of discontinuïteit wanneer je geïntegreerd waarneemt:

• Bewustzijn. Hoe je je bewust bent van je eigen bestaan.
• Geheugen. Hoe je je anderen, de wereld en jezelf herinnert.
• Identiteit. Hoe je jezelf identificeert als een individueel wezen, met een geest die zich bewust is van zichzelf, maar ook weet dat hij anders is dan de rest.
• Emotie. Hoe je jezelf, anderen evenals de contexten waarin je je bevindt ervaart.
• Waarneming. Het proces van het kennen van de buitenwereld via je zintuigen.
• De representatie van je lichaam.
• Je eigen motorische controle en, in het verlengde daarvan ook, je eigen gedrag.

De verandering van deze functies kan zijn:

• Plotseling of geleidelijk.
• Tijdelijk of chronisch.

Is het een gezondheidsprobleem?

Niet altijd. Inderdaad, dissociatie is niet noodzakelijkerwijs een pathologisch verschijnsel. In feite spreken we van normatieve dissociatie als we het hebben over ervaringen waarbij dissociatie optreedt, maar die geïntegreerd worden ervaren, in plaats van afzonderlijk. Ze hebben namelijk het effect dat ze de intensiteit verminderen van krachtige en stressvolle levensgebeurtenissen waarin je je kunt bevinden.

Daarom zijn we allemaal vatbaar voor het ervaren van dissociatieve episodes als reactie op dit soort stressvolle situaties. Hieronder volgen enkele voorbeelden.

• Relatieproblemen. Verhitte en herhaalde ruzies na verloop van tijd, scheidingen, maar ook situaties van mishandeling en misbruik.
• Gezondheidsproblemen bij geliefden. Kanker, de zelfmoord van een geliefde (Spaanse link), dringende ziekenhuisopnames, verdwijningen.
• Ongelukken.
• Werkstress. Mobbing of burn-out syndroom.
• Natuurrampen. Overstromingen, aardbevingen, orkanen, vulkanen.

Toen de vulkaan Cumbre Vieja op het eiland La Palma uitbarstte, was er veel onzekerheid, moesten veel bevolkingsgroepen binnen enkele minuten worden uitgezet, en veel mensen zeiden dat ze zich verwijderd voelden van hun eigen lichaam, alsof ze externe waarnemers waren (depersonalisatie) of ervoeren de externe wereld als vreemd of onwerkelijk (derealisatie).

Enkele voorbeelden van normatieve dissociatie zijn onder andere te vinden in:

• opgaan in een activiteit.
• dagdromen.
• automatismen.
• hypnotische verschijnselen.

Soms maken we gebeurtenissen mee die zo overweldigend zijn dat ze onze copingstrategieën te boven gaan. Onze geest is dan niet in staat om de gegevens die hij ontvangt te verwerken. Ook kan hij onszelf niet beschermen en de pijn niet te verzachten. Daardoor ontstaat dissociatie. Het stelt ons namelijk in staat de emotionele impact van pijn en angst te verminderen.

Het verschijnsel van de verborgen waarnemer

Een deel van het empirische bewijs dat normatieve of niet-pathologische dissociatie ondersteunt, is te vinden in het verschijnsel van de verborgen waarnemer (Hilgard, 1997).

Het verschijnsel van de verborgen waarnemer (Engelse link) is een metafoor die verwijst naar het deel van de geest dat onder hypnose niet gehypnotiseerd blijft.

In feite behoudt het zijn functioneren. Maar doordat het gescheiden (of gedissocieerd) is van het gehypnotiseerde deel door een amnesische barrière (d.w.z. een deel dat zich het andere niet herinnert) kan het individu zich niet bewust zijn van de controle die hem ter beschikking staat. Tenzij ze de instructies krijgen waarmee ze kunnen handelen.

Hoe onderscheiden we normatieve dissociatie van pathologische dissociatie?

Pathologische dissociatie wordt onderscheiden van normatieve dissociatie door drie factoren. Dat zijn de duur, de intensiteit en daarnaast de interferentie die geproduceerd wordt in de sferen waarin we allemaal dagelijks optreden. Bijvoorbeeld werk, studie en interpersoonlijke relaties.

Als dissociatie chronisch is, veroorzaakt het lijden en een aanzienlijke verslechtering van het individu, zijn relaties of zijn omgeving. In feite kunnen ze te maken krijgen met gezondheidsproblemen. Hier volgen enkele voorbeelden van dissociatieve stoornissen.

• Dissociatieve identiteitsstoornis (meervoudige persoonlijkheden). Het is dus het bestaan van meerdere persoonlijkheden of identiteiten. Ze manifesteren zich één voor één en nemen ook herhaaldelijk controle over het gedrag van de persoon.
• Dissociatief geheugenverlies. Het onvermogen om zich belangrijke persoonlijke en biografische informatie te herinneren als reactie op stressvolle gebeurtenissen. Het duurt te lang om aan vergeetachtigheid te worden toegeschreven.
• Dissociatieve fuga. Individuen bevinden zich herhaaldelijk op onverwachte plaatsen door tijdelijk geheugenverlies. Bovendien kunnen ze zich hun verleden niet meer herinneren (amnesie) en kunnen ze een nieuwe identiteit aannemen.
• Depersonalisatie-derealisatiestoornis. Een verandering in de perceptie of ervaring van het zelf. Dit betekent dat het individu zich afgescheiden voelt van zichzelf. Het is dus alsof ze een externe waarnemer zijn van hun eigen mentale processen en hun lichaam.

Tot slot

Een dissociatief proces is dus een poging van een individu om een soort controle en veiligheid te behouden tegenover een gebeurtenis die zo krachtig stressvol is dat het hen overweldigt. Maar paradoxaal genoeg veronderstelt normatieve dissociatie het verlies van controle over bepaalde psychologische en lichamelijke functies.

Als deze poging tot zelfbehoud na verloop van tijd wordt verlengd, wordt de aanvankelijk adaptieve en bufferende rol van dissociatie maladaptief. Bovendien verstoort het belangrijke aspecten van het dagelijks functioneren van het individu.