De jongen in de gestreepte pyjama: vriendschap voorbij de tralies
De jongen in de gestreepte pyjama is een boek van John Boyne. Het werd in 2006 gepubliceerd. Later heeft Mark Herman het verwerkt tot een film voor het grote doek.
De film en het boek zijn erg verschillend. Maar dat is voor dit artikel niet relevant. We gaan dus niet in op die verschillen.
We zullen ons integendeel focussen op de voornaamste waarden en bespiegelingen in dit werk. Dat is de reden waarom zowel de film als het boek evenveel zullen helpen als referentiepunt.
De jongen in de gestreepte pyjama speelt zich af op één van de wreedste en meest beschamende momenten in de geschiedenis van de mensheid. Want het gebeurt tijdens de Holocaust. We mogen deze periode niet vergeten want de geschiedenis helpt ons te leren en dezelfde fouten niet opnieuw te maken
Het begin van het verhaal
We zijn in nazi-Duitsland, in het huis van een militair gezin. De waarden en ideologie van dit gezin zijn erg diepgeworteld, of we krijgen toch minstens de indruk dat dit bij de familieleden het geval is.
Het hele gezin verhuist naar wat hun nieuwe thuis zal worden. Het is een huis dat volledig afzonderlijk staat en erg dicht bij een concentratiekamp. Hier leren we de personages beter kennen.
- De kinderen: Het hoofdpersonage is Bruno, de jongste zoon van de officier. Net als alle jongens van zijn leeftijd weet hij niet veel van de wereld. Het enige wat hij wil doen, is spelen. Hij houdt van avonturenverhalen en wil later ontdekkingsreiziger worden.
Aan de andere kant is er Gretel, zijn oudere zus. In het begin zien wij haar omringd door poppen. Maar ze zal de poppen snel vervangen door ‘versieringen’ met nazipropaganda.
En dan is er Shmuel, een jongen van dezelfde leeftijd als Bruno. Maar omdat hij joods is, leeft hij in het concentratiekamp.
- De ouders: De vader van Bruno is een ambtenaar met een hoge militaire functie. Hij is erg streng en brengt niet veel tijd thuis door. Zijn vrouw weet in het begin niet echt veel over de ‘inspanningen’ die haar man levert.
Maar we zien hoe die toestand van onwetendheid in de loop van de film verandert. Want zij is niet langer onwetend. Bovendien zullen haar gevoelens voor haar echtgenoot ook veranderen. Ze zal walging voelen voor de rol die hij op zijn werk speelt.
- De grootouders: Dit zijn de ouders van de officier. De grootvader is trots op zijn zoon. Maar de grootmoeder is erg gekant tegen het Nazisme en ze haat wat haar zoon doet.
In De jongen in de gestreepte pyjama zien we twee tegenovergestelde realiteiten
In de boekversie lezen we hoe Shmuel en Bruno op precies dezelfde dag geboren worden. En toch zijn hun levens volledig anders.
Bruno leeft in een gezin dat een gerieflijk leven leidt. Zijn vader is soldaat. De grootste bezorgdheid van Bruno is niemand hebben om mee te spelen. Hij verveelt zich vaak. Bovendien is hij erg ontevreden over zijn nieuwe woonplaats. Hij begrijpt niet waarom hij moet verhuizen en zijn oude vrienden moet achterlaten.
Shmuel is joods. Dat is de reden dat hij veroordeeld werd om in een concentratiekamp te leven. Het resultaat is dus dat zijn zorgen erg verschillen van die van Bruno. Maar zelfs bij hem merken we dezelfde verlangens en dezelfde onschuld van een kind.
Deze tegenovergestelde werkelijkheden tonen hoe onze afkomst ons kan tekenen en veroordelen voor de rest van ons leven. Niemand kiest waar hij geboren wordt. Niemand draagt schuld aan het feit dat hij in het ene of het andere wiegje terechtkomt.
De twee jongens begrijpen deze verschillen niet en zien elkaar als gelijken. Want ze zien een vriend om mee te spelen en met wie ze avonturen kunnen beleven. Beide jongens zijn op dezelfde dag geboren. Waarom is er dan die barrière die hen van elkaar scheidt? Dat begrijpen ze niet. Want diep vanbinnen zijn ze zo gelijk.
Een reële en tegelijkertijd symbolische barrière
In dit geval is de barrière reëel. Maar we kunnen het ook symbolisch interpreteren. Twee jongens geboren op dezelfde dag, twee gelijkaardige jongens maar toch twee erg verschillende realiteiten.
Tegenwoordig bekijken we de nazi’s met afkeer. Maar toen Bruno geboren werd, had hij geluk, of toch meer geluk dan Shmuel. We zien dat deze barrière, deze contrasterende realiteiten in ons leven nog steeds bestaan.
Misschien niet op dezelfde manier. Maar er is nog steeds een verschil tussen op de ene plaats geboren worden versus op een andere. Het verschil tussen gezinnen die comfortabel leven, en gezinnen die geen middelen hebben, bestaat nog steeds.
Het verband met het idee van Nietzsche over de Übermensch
Het Nazisme heeft de ideeën van de filosoof Friedrich Nietzsche overgenomen en hervormd. Deze filosoof geloofde in een klasse van mensen met superieure kenmerken: sterk, intelligent, creatief en in staat om te denken en te redeneren.
Deze mensen waren overlevers. Zij waren de mensen die in de massa opvielen. De nazi’s identificeerden zich met deze übermensch.
Maar voor Nietzsche waren er vele verschillende stadia om de status van übermensch te bereiken:
- De kameel: Die vertegenwoordigt gehoorzaamheid en de lasten en verplichtingen die we moeten dragen.
- De leeuw: Zodra de kameel niet langer een kameel wil zijn, wordt hij een leeuw. Dit vertegenwoordigt het vrij zijn van lasten, de opstand en de verwerping van de traditionele waarden.
- Het kind: Dit vertegenwoordigt de laatste fase van de metamorfose. Het kind leeft ver weg van vooroordelen en gevestigde waarden. Hij is diegene die zijn eigen waarden creëert. Het is bijna net als een spel, want het kind bouwt de dingen vanuit het niets op.
Onthoud dit beeld van het kind wanneer je de personages van Shmuel en Bruno ziet. Beide jongens lijken vrij te zijn van vooroordelen of toch enigszins vrij. Zij zijn de enigen die de barrière overwinnen waartegen alle volwassenen botsen.
Zodra ze over de muur raken, dagen ze de gevestigde waarden uit. Het maakt niet uit wat mensen hen geleerd hebben. Hun vriendschap gaat verder.
Bruno trekt een gestreepte pyjama aan en zorgt er zo voor dat hij en Shmuel gelijk zijn. Voor de jongens betekent hun vriendschap alles. Er zijn niet langer verschillen.
Ze zullen integendeel elkaar pas beginnen te beoordelen als ze elkaar leren kennen. Uit het niets creëren zij zelf hun eigen waarden … en op basis van die waarden nemen ze beslissingen.
“We worden niet verondersteld vrienden te zijn, jij en ik. We moeten vijanden zijn. Wist je dat niet?”
-Bruno, De jongen in de gestreepte pyjama-
De druk van ideeën
De jongen in de gestreepte pyjama wijst op de problemen waartoe een specifieke ideologie en de ideeën die het vormgeeft, kunnen leiden. In het verhaal en in de film zelf zien we hoe ideeën uiteindelijk op een onrechtstreekse manier veel meer schade toebrengen dan om het even welk wapen.
Dit is vooral waar wat betreft het vermogen van ideeën om krachten te verenigen. En we mogen dit niet vergeten. Want het is de reden dat, als twee mensen overtuigd zijn van dezelfde zaak, dit hen ertoe kan bewegen om tot om het even welke vorm van actie over te gaan. Het maakt niet uit hoe onrechtvaardig en wreed die actie is.
Is het de bedoeling dat een idee blijft bestaan, dan moet het de jongeren door middel van indoctrinatie bijgebracht worden. We zien dit gebeuren in de lessen waar Gretel en Bruno naartoe moeten. Hun leraar volgt de richtlijnen van de nazi-ideologie en vertelt hen de geschiedenis volgens dit nazi-handboek.
In essentie brengt hij die waarden over op de kinderen, die volgens hem de juiste zijn. Het gevolg is dus dat het idee dat ze behoren tot een superieur of bevoorrecht ras, door de generaties zal blijven bestaan.
Ook de referenties naar de nazipropaganda zijn interessant. We zien die op de posters waarmee Gretel haar kamer versiert. Of we merken het in de manier waarop ze de zogenaamde levenskwaliteit in de concentratiekampen ‘verkopen’.
Het einde
We krijgen al een idee hoe de film zal eindigen wanneer de weersomstandigheden in de film veranderen. Dit literaire concept is bekend onder de term locus terribilis. De beelden van de regen waarschuwen ons dat er iets gaat gebeuren.
Het einde geeft ons stof om over na te denken. We beseffen het lijden van een andere persoon niet totdat we die andere persoon worden. Wanneer we de rollen omdraaien en de pijn van een andere persoon op onze huid voelen, dan worden we ons bewust van zijn lijden en worden we een deel van hem.
Uiteraard speelt zich dit allemaal in een historische setting af. Het is een achtergrond vol horror en menselijke wreedheid. Maar het zorgt ervoor dat we onszelf een belangrijke vraag stellen. We vragen ons af of we, vanuit het comfort van onze huizen, misschien toch niet echt veel veranderd zijn. We zijn ons nog steeds niet bewust van het lijden van andere mensen.
“Natuurlijk is dit allemaal lang geleden gebeurd en niets vergelijkbaars kan ooit opnieuw gebeuren. Niet in deze tijden.”
-John Boyne, De jongen in de gestreepte pyjama-