De duizend-meter-blik: de uitdrukking van trauma

Ze zeggen dat de ogen de spiegel van de ziel zijn. Inderdaad, sporen van psychologisch trauma kunnen vaak worden waargenomen in de ogen van een patiënt. In feite is er een fenomeen, bedacht tijdens de Tweede Wereldoorlog, dat dit soort gezichtsuitdrukkingen beschrijft.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 22 juni, 2023

Trauma wordt op vele manieren uitgedrukt, vooral door de ogen. We hoeven maar te denken aan het gezicht van het Afghaanse meisje met de groene ogen op de omslag van National Geographic in de jaren tachtig. Zij nam de duizend-meter-blik aan. Dit wordt ook gezien bij soldaten die terugkeren uit de oorlog en die getuige zijn geweest van wreedheden waarover ze te moeilijk kunnen praten.

Deze term werd bedacht in 1944 nadat het tijdschrift Life een afbeelding van een schilderij publiceerde, Marines Call It That 2,000 Yard Stare van Tom Lea. Het schilderij is een afbeelding van een marinier uit de Tweede Wereldoorlog. Zijn uitdrukking geeft perfect de anatomie van psychologische pijn weer. Het verbeeldt de interne wonden die vaak zo moeilijk te genezen zijn.

Een uiting van trauma

De duizend-meter-blik is een populaire term. Het beschrijft een blik die wordt vertoond door mensen die stressvolle of ongunstige gebeurtenissen hebben meegemaakt.

Het is een gebarende of expressieve uiting van een diep psychologisch trauma of van een ingrijpende gebeurtenis die na verloop van tijd voortduurt. Interessant is dat de arts Johannes Hofer dit kenmerk al in de 17e eeuw noemde.

Als iemand lange tijd in gevecht is geweest, in een situatie van aanhoudende spanning, kan hij uiteindelijk een toestand van gevoelloosheid en anhedonie ervaren. Ze stoppen met het uiten van emoties en zien er totaal verloren uit.

De schrijfster Joan Didion sprak over dit verschijnsel in haar boek The Year of Magical Thinking. Ze vertelde over haar ervaring na de plotselinge dood van haar man, John Gregory Dunne.

Didion schreef dat mensen die met een trauma te maken hebben elkaar herkennen door in hun ogen te kijken. Het is een beetje zoals wanneer je de oogarts bezoekt en ze je pupillen verwijden. Daardoor lijken je ogen helemaal leeg. Maar in werkelijkheid wordt de duizend-meter-blik voortgebracht door een reeks psychologische processen.

De manifestatie van de duizend-meter-blik

De duizend-meter-blik kan zowel het gevolg zijn van een posttraumatische stressstoornis (PTSS) als van een acute stressstoornis (ASS). ASS is een normale en adaptieve reactie van het lichaam op een stressvolle situatie. Wanneer de symptomen echter langdurig aanhouden en de levenskwaliteit van het individu aantasten, verliest het zijn adaptieve karakter. In feite wordt het dan een stoornis.

Dit zijn aandoeningen die een emotionele impact hebben die maanden of zelfs jaren kan doorwerken. In deze situaties is de patiënt:

• Is niet in staat emoties te uiten.
• Maakt zich los van zijn omgeving.
• Reageert met automatische mechanismen. Bovendien klampen ze zich vast aan routines.
• Heeft last van slapeloosheid en paniekaanvallen en vertoont grillig gedrag.
• Staart naar een vast punt in de ruimte.
• Neemt een gezichtsuitdrukking aan die ergens tussen verdriet en angst, neerslachtigheid en verbazing bevroren lijkt.

De verklaring van de duizend-meter-blik

Posttraumatische stress manifesteert zich op meerdere manieren. Achter deze aandoening gaan complexe psychologische mechanismen schuil, zoals dissociatie. Zo wordt de duizend-meter-blik bemiddeld door mentale ontkoppeling of dissociatie. Veel mensen nemen het over als de situatie waarin ze gevangen zitten bijzonder pijnlijk is geworden.

Een studie (Engelse link) van de Widener University (VS) beweert dat vaak wordt genegeerd hoe trauma bemiddelt in situaties waarin de geest fragmenteert om weg te komen van de pijn. Naast andere effecten vertoont de patiënt verbijstering en afstand tot de werkelijkheid. Bovendien ervaren ze identiteitsproblemen en geheugenstoornissen.

Wie neemt de duizend-meter-blik aan?

In 2003 verscheen in het American Journal of Epidemiology (Engelse link) geschreven over de meestvoorkomende psychische aandoeningen bij veteranen van de Golfoorlog. De meesten van hen leden aan posttraumatische stress en chronisch vermoeidheidssyndroom. Deze mariniers of soldaten die in de frontlinie van de strijd hadden gestaan, staarden vaak naar de duizend-meter-blik.

Dramatische en extreem gewelddadige gebeurtenissen verzwakken onze geestelijke gezondheid, vooral als we er lange tijd aan worden blootgesteld. Bovendien hebben we de neiging ons los te koppelen van onze eigen lichamelijke gewaarwordingen en van de omgeving. Bijgevolg is het gebruikelijk om dit soort lege blikken te zien op de gezichten van traumapatiënten. Ze lijken verloren in het absolute niets.

Getuigen en/of slachtoffers van oorlogsscenario’s, natuurrampen, of ervaringen van groot drama en ontmenselijking, zoals aanslagen, vertonen dit kenmerk ook.

Kan het behandeld worden?

De duizend-meter-blik is een klinisch kenmerk van psychologisch trauma of acute stressstoornis. Als het niet behandeld wordt, kan het na verloop van tijd in stand blijven. Dit leidt bij de lijder tot een slechte en problematische kwaliteit van leven. Deze gevallen vereisen altijd onmiddellijke psychologische hulp.

Als patiënten niet behandeld worden, worden ze slecht functionerende individuen. Als zodanig zouden ze niet in staat zijn om taken uit te voeren zoals een baan houden, socialiseren of beslissingen nemen.

Bovendien moeten traumapatiënten de ervaringen die ze hebben opgedaan integreren. Ze moeten ook de disfunctionele emoties en gedachten aanpakken die zo vaak voorkomen bij traumatische ervaringen.

Behandeling voor lijders aan PTSS

Degenen die de  duizend-meter-blik vertonen zullen altijd een adequate psychologische evaluatie nodig hebben. Daarom moeten professionals de situaties en behoeften van elke individuele patiënt kennen. In de regel is de therapie gebaseerd op psychoactieve medicijnen en psychologische therapie.

Eye movement desensitization and reprocessing therapy (EMDR) is qua wetenschappelijk bewijs de meest ondersteunde therapie voor psychologisch trauma. De psychologe, Francine Shapiro, creëerde het in de jaren tachtig, om oorlogsveteranen te behandelen.

Psychologisch trauma is een veelvormig verschijnsel met uitgebreide symptomen. Ongetwijfeld maakt het hebben van goede, op dit gebied getrainde professionals het voor lijders gemakkelijker om geleidelijk te integreren wat er in hun leven is gebeurd. Dit verlicht hun lijdenslast. Bovendien geeft het hen de kans om de controle over hun leven terug te nemen.