Bonhoeffer's theorie over domheid

Kunnen onwetende mensen soms gevaarlijker zijn dan slechte? Dietrich Bonhoeffer, een theoloog die door het nazisme werd vermoord, stelde in dit verband een interessante theorie voor. Lees hier meer.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 29 mei, 2023

Bonhoeffers theorie over domheid werkt als een weerspiegeling van gebeurtenissen in het verleden en het heden. We weten allemaal hoe we het kwaad kunnen herkennen, dus moeten we niet aarzelen om ertegen op te treden. Maar tegenover onwetendheid staat vaak weerloosheid. Als zodanig schenken we geen aandacht aan de rede en heeft het kwaad de neiging zich geruisloos te verspreiden.

Domheid geeft waarheid aan de meest onwaarschijnlijke ideeën, belachelijke complottheorieën en gevaarlijke verkondigingen. Het komt vaak voor op sociale media.

Het probleem is dat irrationele stemmen besmettelijk zijn. In feite verspreiden ze zich en gaan ze viraal in onze samenleving. En, we ontdekken dat onwetendheid eigenlijk bedreigender kan zijn dan kwaadwillendheid. Maar, hoe wordt dit unieke fenomeen georkestreerd? Dat kun je hier ontdekken.

Bonhoeffer’s theorie over domheid

Er zijn enkele figuren die verloren zijn gegaan in de nevelen van de tijd, die het verdienen om teruggevonden en geëerd te worden. Een daarvan is Dietrich Bonhoeffer, een Duitse christelijke leider die zich aansloot bij de verzetsbeweging tegen het nazisme. Niet alleen dat, maar hij werd ook bekend door zijn verzet tegen Hitlers antisemitische beleid.

Hij werd echter gevangen gezet en beschuldigd van samenzwering, nadat ontdekt was dat hij Joden had geholpen naar Zwitserland te vluchten. En in 1945 werd hij overgebracht naar het concentratiekamp Flossenbürg, waar hij werd opgehangen.

Maar zijn nalatenschap blijft in de vorm van zijn beschouwingen over totalitarisme, samen met een tijdloze theorie. Hij herinnert ons eraan dat onwetende mensen, met hun passiviteit en slechte beoordelingsvermogen, de deur openzetten voor een ramp.

“Domheid is een gevaarlijker vijand van het goede dan kwaadaardigheid,” schreef Bonhoeffer in een tekst (Engelse link) die werd gepubliceerd in het Journal of Church and State, waarin veel van zijn gedachten werden gebundeld. Ongetwijfeld was hij een moedig man die ons een aantal tijdloze ideeën naliet. Laten we ze onderzoeken.

Domheid heeft een duistere kant

Bonhoeffer’s theorie over domheid onthult dat geesten zonder oordeel en zonder logica en vermogen tot zelfreflectie gevaarlijker kunnen zijn dan geesten die begiftigd zijn met het kwaad. Het was tijdens zijn dagen in de concentratiekampen dat deze Lutherse theoloog zich verdiepte in de duistere werkelijkheid die toen in Duitsland heerste. Hij probeerde die te beschrijven in zijn brieven.

Toen Bonhoeffer het had over domheid, bedoelde hij niet het soort figuren met een beperkt cognitief potentieel. Hij doelde op hen die niet in twijfel trekken wat hen verteld wordt en die bevelen opvolgen zonder na te denken. Dit gebrek aan beoordelingsvermogen betekent dat ze geen aandacht besteden aan andere ideeën.

In zekere zin vertonen Bonhoeffers ideeën een zekere overeenkomst met die van de filosoof Edmund Burke uit de 17e eeuw. Hij beweerde dat “Het enige wat nodig is om het kwaad in de wereld te laten zegevieren, is dat goede mensen niets doen.”

In het geval van de Tweede Wereldoorlog, en van vele andere sociale en humanitaire crises van grote omvang, is er een bijzonder verontrustende waarheid. Het is het feit dat, wanneer domheid als groep optreedt en kuddegedrag optreedt, dit enorm bedreigend is.

In feite komt het kwaad door de voordeur binnen. Inderdaad, om zich op te dringen heeft het kwaad een kuddementaliteit nodig die beheerst wordt door onwetendheid.

Het probleem: we tolereren domheid meer dan het kwaad

Volgens Bonhoeffers theorie zijn we niet geneigd domheid op dezelfde manier te bestrijden als het kwaad. De twee zijn echt verschillend van aard. Bovendien lachen we vaak om naïef gedrag, simplistische redeneringen en ondoordacht commentaar, omdat we het niet eens de moeite van het debatteren waard vinden.

We zien dit soort gedrag vaak op sociale media. Domme tweets worden getolereerd. Ze zwermen overal rond, ook al proberen we er misschien geen belang aan te hechten. Dan gaat plotseling nepnieuws viraal, en wordt een complottheorie aangewakkerd. Bijgevolg verspreiden ideeën zonder wetenschappelijke of logische basis zich ongecontroleerd. Dat gebeurde tijdens de COVID 19-pandemie.

Er is nog een soortgelijk idee dat al jaren wordt geanalyseerd op het gebied van organisaties. Het staat bekend als functionele domheid. Een studie (Engelse link) van de Universiteit van Uppsala (Zweden) beweert dat in veel bedrijven de werknemers de procedures of de geldende regels niet meer in twijfel trekken. Ze accepteren ze gewoon.

Deze dynamiek is een probleem, want wanneer individuen passieve agenten worden zonder te reageren of te herformuleren wat hen bestuurt en omringt, resulteert dat in totalitarisme en dwang. Het normaliseren en toestaan van dom gedrag treft iedereen, want het maakt het kwaad mogelijk.

De zombies van de samenleving en Bonhoeffer’s theorie over domheid

Authentieke ‘zombies’ bewonen ook de sociale omgeving. Dit zijn individuen die zich laten meeslepen door slogans en spandoeken waar ze niet eens vraagtekens bij zetten. Sterker nog, hoe opvallender, extremer en onlogischer ze zijn, hoe beter. Dit is vaak te zien in bewegingen die gedomineerd worden door extreme ideologieën.

Plotseling verschijnen er leiders die simplistische oplossingen bieden voor complexe problemen. Het zijn dreigende en populistische figuren die in korte tijd een grote aanhang bereiken die hen macht geeft.

Bonhoeffer’s theorie van de domheid waarschuwt ons voor hoe naïeve geesten deze onzinnige verhalen opslokken en ze voor waar aannemen. Ze zijn als zielen die verstoken zijn van rationele hersenen.

Als domheid het wint van de rede, verliezen we allemaal

Domheid is de grootste ziekte in de samenleving, omdat het fungeert als het beste instrument voor de kwade geest om de ladder te beklimmen en de macht te bereiken. Er is geen groter gevaar dan niet te redeneren of een kritische blik toe te passen op de gebeurtenissen om ons heen.

Bonhoeffers theorie over domheid is momenteel relevant omdat steeds meer ideeën automatisch voor waar worden aangenomen. Er is geen kritisch denken om ze in twijfel te trekken.

In feite hebben we in de huidige werkelijkheid, die gedomineerd wordt door scrollen en clickbait, nauwelijks nog tijd om te twijfelen aan wat we zien en te analyseren wat er gezegd wordt. Het is gemakkelijker om het te accepteren en te gehoorzamen, te imiteren of hetzelfde te doen als de anderen. Het gebeurde met Brexit en tijdens de lockdown van het coronavirus.

Tot slot is het goed te bedenken dat als domheid de rede overwint, onzin vooruitgaat en de mensheid achteruit gaat. Geen goede zet.