De biografie van Viktor Frankl, de vader van de logotherapie

Velen weten niet of ze Viktor Frankl een held, een martelaar of een groot denker willen noemen. De waarheid is, hij was een beetje van alles. Hij was een held omdat hij dapper genoeg was om een van de ergste tegenslagen die een mens kan meemaken in zijn leven onder ogen te zien. Hij was een martelaar, want hoewel hij aan deze ellende had kunnen ontsnappen, koos hij ervoor om tijdens een afschuwelijke oorlog bij zijn volk te blijven en samen met hen te lijden. Uiteindelijk was hij een groot denker omdat hij een nieuwe stroming binnen de psychologie als erfenis achterliet: logotherapie.

Viktor Frankl is een van die personen die zich als mens hebben weten te ontwikkelen in tijden van een grote menselijke ellende en daar ongeschonden uit zijn weten te komen. Hij was een Oostenrijkse arts en psychiater, geboren in 1905 in een middenklasse familie. Hij had een broer en een zus, een ouder en een jonger.

Het is belangrijk om op te merken dat hij opgegroeid is in een rustig huis en genoten heeft van een rustige kindertijd. Hij beschrijft het met eigen woorden in een verhaal van toen hij vijf was. Hij werd wakker in bed, en zonder zijn ogen te openen voelde hij een immens gevoel van geluk en vrede. Bij het openen van zijn ogen zag hij zijn vader naast hem slapen.

Tijdens zijn jeugd moest zijn gezin de ontberingen van de Eerste Wereldoorlog overleven. Goederen waren er weinig en hij leerde wat schaarste en honger was. In die tijd werd Frankl een enthousiaste lezer en ontstond er correspondentie tussen hem en Sigmund Freud. Hij ontwikkelde een passie voor de raadsels van de menselijke geest.

Viktor Frankl en de betekenis van het leven

Toen Viktor Frankl nog maar een student was, gaf hij zijn eerste conferentie. Die droeg de naam ‘De betekenis van het leven’ en werd gehouden aan de Volksuniversiteit van Wenen. Al op jonge leeftijd hield hij zich bezig met de vragen die hij zijn leven lang zou proberen te beantwoorden: Waarom bestaan we? Wat is de betekenis van het leven?

Hoewel hij aanvankelijk zeer geïnteresseerd was in de psychoanalyse, distantieerde hij zich in 1925 van Freud. Hij geloofde dat de aanpak ervan te deterministisch was. Hij richtte zich op de ‘individuele psychologie’ van Alfred Adler. Daarna raakte hij geïnteresseerd in de theses van Rudolf Allers en Oswald Schwarz, de oprichter van de psychosomatische geneeskunde.

Frankl was altijd al gepassioneerd door filosofie, vooral het existentialisme. Toch ging hij geneeskunde studeren, gespecialiseerd in neurologie en psychiatrie. Van 1933 tot 1937 was hij psychiater in de psychologische kliniek aan de Universiteit van Wenen. In 1939 werd hij benoemd tot hoofd van de afdeling Neurologie van het Rothschild Ziekenhuis in Wenen. Hij blonk uit in zijn beroep tot zijn lot een radicale wending nam.

Nazisme en de Tweede Wereldoorlog

Viktor Frankl was joods en woonde in Oostenrijk. Hierdoor voelde hij de effecten van de verspreiding van het nazisme van jongs af aan. Zijn situatie werd steeds onzekerder. Toen de Tweede Wereldoorlog begon, werd zijn broer Walter gevangen genomen door de nazi’s en naar een concentratiekamp gestuurd.

Later vluchtte zijn zus Stella naar Mexico. Viktor verzocht de Verenigde Staten om een visum en het werd toegekend. Hij was echter bezorgd over het mogelijke lot van zijn ouders en patiënten.

Toen nam hij een extreme beslissing. Hij legde het zo uit: “Op de radio lag een stuk marmer… Op de steen was een Hebreeuwse letter gegraveerd. Mijn vader vertelde me dat de letter slechts in één van de geboden voorkwam, in het Vierde Gebod dat zegt: Eer uw vader en uw moeder en u zult in het beloofde land zijn.”. Daarna besloot hij in Oostenrijk te blijven en zijn Amerikaanse visum terug te geven.

In 1941 trouwde Viktor Frankl met Tilly Grosser. Een paar maanden later dwongen de nazi’s haar om de baby die de twee verwachtte te aborteren. In 1942 werden Viktor, zijn vrouw en zijn ouders gedwongen naar het kamp Theresienstadt te gaan. Het jaar daarop stierf zijn vader van de honger, sterk verzwakt door ademhalingsaandoeningen. In 1944 werd Viktor met zijn vrouw naar Auschwitz verplaatst. Ze werden gescheiden, en hij hoorde niets meer van haar tot na de oorlog.

Deze  moeilijke  periode van opsluiting en dwangarbeid leidde tot veel zelfreflectie voor Frankl. In 1945 werd Frankl ten slotte bevrijd door het Amerikaanse leger. Ook zijn vrouw, die naar Bergen-Belsen was verhuisd, kreeg haar vrijheid terug. Tragisch genoeg werd ze doodgedrukt in de drukte die plaatsvond toen alle pas bevrijde gevangenen bevrijd werden. De moeder van Viktor was enkele jaren eerder in een gaskamer gestorven.

Viktor Frankl op zoek naar betekenis

Toen hij het concentratiekamp verliet, zocht Frankl naar zijn familie en werd hij geconfronteerd met de verwoestende waarheid dat hij alleen was. Hij zou zijn dierbaren nooit meer zien. Het eerste wat hij probeerde te reconstrueren was een boek van hem dat in een manuscript bestond, en dat van hem was afgenomen toen hij het kamp binnenkwam. Hij slaagde erin om het opnieuw te maken en publiceerde het, zijn eerste boek, onder de titel Psychoanalysis and Existentialism.

Kort voor Kerstmis 1945 voelde Frankl een onmiskenbare drang. Hij moest praten over wat hij had meegemaakt en wat hij had geleerd in de concentratiekampen. Dus hij nam drie secretaresses in dienst en liet ze notities maken terwijl hij alles vertelde wat hem was overkomen. Negen dagen later stopte hij pas met praten, toen hij zijn tranen niet meer kon stoppen.

Zo werd het grootste werk van Viktor Frankl geboren: De zin van het bestaan. Dit boek is vertaald in bijna elke taal. Velen beschouwen het als een meesterwerk van getuigenis en psychologie. Het meest aangrijpende van het boek is dat Frankl de wreedheden niet wilde vertellen. Zijn doel was een ontroerende boodschap naar de wereld te sturen. Hij zei: “Ik wilde gewoon aan de lezer, door middel van een concreet voorbeeld, overbrengen dat het leven betekenis en potentieel heeft in alle omstandigheden, zelfs in de meest ellendige.”

Logotherapie, een erfenis voor de mensheid

Viktor Frankl was in staat zijn leven opnieuw op te bouwen. Hij hertrouwde in 1947, had een dochter, twee kleinkinderen en een achterkleinkind. Zijn huwelijk duurde vijftig gelukkige jaren. Hij ontving meer dan veertig eredoctoraten, publiceerde meer dan dertig boeken en doceerde aan enkele van de meest prestigieuze universiteiten ter wereld. Deze omvatten Harvard, Stanford en Wenen. Hij stierf in 1997, net na zijn eerste vlucht als amateurpiloot.

Frankls leerschool voor psychologie heet logotherapie en veel psychiaters gebruiken zijn methoden vandaag de dag nog. Zijn theorieën stellen dat mensen drie dimensies hebben: somatisch of fysiek, mentaal en spiritueel. Vanuit zijn perspectief komen psychologische problemen voort uit een gebrek aan kracht in de spirituele dimensie en/of in het definiëren van de betekenis van het leven, en voor de logotherapeuten is ‘de wil tot betekenis’ wat ons in staat stelt om te blijven leven.

Hoe vinden we de betekenis? Volgens Frankl en zijn volgelingen zijn er drie wegen die we kunnen bewandelen: creatie, transcendentaal affectieve ervaringen en onze houding tegenover lijden. De eerste komt overeen met de waarden van schepping en creativiteit. Het heeft te maken met het vermogen om kunst te creëren, te schrijven, enzovoort. De tweede is gebaseerd op de waarde van ervaring, interpersoonlijke interacties en het ervaren van sensaties. De derde verwijst naar het belang van houding en veronderstelt het vermogen om lijden te overwinnen.

De boodschap die Viktor Frankl aan anderen wil doorgeven is dat geestelijke stoornissen niet hun oorsprong vinden in lijden, maar in de betekenis die aan dat lijden wordt gegeven. Zijn leven was zonder twijfel een voorbeeld van het menselijk vermogen om boven elke omstandigheid uit te stijgen.