Ware zelfkennis begint bij gezonde eigenliefde

Zelfvertrouwen – of het gebrek daaraan – is tegenwoordig een trendy begrip. Sommige mensen gebruiken het zelfs als een soort allesverklarend stopwoordje in het analyseren van andermans gedrag en problemen. De echte epidemie gaat desondanks dieper dan dat, namelijk: hoe moeilijk het – in de praktijk – blijkt te zijn om onvoorwaardelijk van jezelf te houden. Met als mogelijke onderliggende reden dat je jezelf pas in alle integerheid kunt koesteren, als je weet – en begrijpt – wie (en waarom) je (zo) bent.

De complicatie ligt bij onze innerlijke stem die bijna non-stop commentaar geeft op nagenoeg al onze gedachten, gevoelens en gedragingen. Het is de stem die ons be- en veroordeelt, die alles wat we doen, zeggen of zelfs denken goed- dan wel afkeurt. En soms vergeten we dat wij deze interne criticus nota bene zelf hebben gecreëerd. Gelukkig maar, want daardoor kunnen we hem (of haar) op zijn minst dirigeren, diens toon en boodschap redigeren, zodra die niet langer constructief zijn.

Van kinds af aan leren we om onszelf te zien – en interpreteren – door de ogen van anderen. Als onze ouders uitstralen – in hun gezichtsuitdrukkingen en gebaren – dat zij ons tekort vinden schieten, dan nemen we dat oordeel al gauw onbewust over. Als onze leraren op school indirect laten blijken dat wij in hun optiek minder intelligent zijn dan de gemiddelde leerling, dan wordt dat gevoelsmatig geïnternaliseerd in onze mentale dialoog. Enzovoorts. Dat is het basale mechanisme, of principe.

Het grote struikelblok is dat we geloven dat de meningen die mensen over ons hadden, of hebben, daadwerkelijk hout snijden. Wat zij – met of zonder woorden – communiceerden, wat zij van ons vonden of over ons dachten, had en heeft in realiteit veel meer te maken met henzelf dan met jou of mij. Iedereen aanschouwt de wereld door zijn eigen gekleurde bril, en toch blijven we ons routinematig inbeelden dat hoe wij de wereld zien, de algemene waarheid is.

Als je niet van jezelf houdt, is de eerste stap dat te erkennen

Een gebrek aan eigenliefde uit zich op meer manieren dan alleen een chronisch gevoel, of overtuiging, van onbekwaamheid en waardeloosheid. Vaak wordt aangenomen dat mensen met een assertieve, zeer aanwezige persoonlijkheid blaken van het zelfvertrouwen. Toch is dat eerder de uitzondering op de regel, en doet schijn dikwijls bedriegen.

Jezelf onvoldoende waarderen manifesteert zich ook als faalangst, en geen risico’s durven nemen. Je blijft benauwd binnen de grenzen van je o zo beperkte maar bekende leefwereld, omdat je inwendig twijfelt aan je vermogen om nieuwe ervaringen te verwerken, en nieuwe omgevingen te verkennen. Deze schroom verlamt verder ook je woorden en je gedachten. Je voelt je bij machte om onbeslommerd uit te drukken wat er nou werkelijk in je omgaat – omdat je bang bent voor andermans reacties. Tegelijkertijd praat je innerlijke censor je nog dieper de put in. ‘Wat ben je toch een mislukkeling’, zegt deze bullebak, en snoert je zo de mond.

De symptomen van zelfhaat, of zelfvervreemding, komen in alle soorten en maten. Je gedraagt je bijvoorbeeld buitengewoon onderdanig in het gezelschap van autoriteitsfiguren, of wanneer je geaccepteerd en geprezen wilt worden. Je laat je eigenwaarde afhangen van wat je baas, professor of de expert toevallig zegt, of denkt.

Je pleegt geforceerd censuur op je eigen spontaniteit en impulsen, dat wil zeggen: je doet en zegt dingen puur en alleen om iemand, of een groep als geheel, te behagen en hoe dan ook bij hen in de smaak te vallen. Soms ben je zo wanhopig op zoek naar erkenning, dat je stiekem propaganda over en voor jezelf verspreidt – alles om maar bevestiging te krijgen van anderen.

Je kunt alleen liefhebben wat je wezenlijk begrijpt

Ken ik mezelf echt? Het lijkt misschien de meest vanzelfsprekende vraag, maar toch is niet iedereen even enthousiast om zichzelf – als hét taaloverstijgende lijdend voorwerp –  indringend te onderzoeken. Zelfkennis gaat veel verder dan: ‘Ik geniet van voetbal, groen is mijn lievelingskleur, en appels vind ik niet te vreten’. Of dan: ‘Ik  wil scheiden’. Je smaak en voorkeuren bevinden zich slechts aan de oppervlakte, het topje van de ijsberg, van wie je bent.

Natuurlijk is het fijn om te weten wat je graag eet, hoe je je het liefst kleedt, welke sociale activiteiten je vreugde brengen etc. Daar begint het mee. Hoewel het je allicht overdreven in de oren klinkt, zijn er wel degelijk een hoop mensen die niet eens een elementair besef – of benul – hebben van waar ze nou eigenlijk echt van houden. Zij volgen bijvoorbeeld een bepaald dieet zonder zich bewust te bezinnen op de onderliggende beweegredenen. Hetzelfde geldt vaak voor hun kledingstijl, verkozen vervoersmiddel, favoriete tv-programma en talloze soortgelijke dagelijkse beslissingen.

Wat echter nog veel belangrijker is dan het uitpluizen van je persoonlijke voorkeuren, is om hartgrondig te reflecteren op je eigen zelfbeeld en -beleving. Hoe voel je je over je eigen lichaam, en waarom? Zorg je goed voor je fysieke en geestelijke gezondheid? Ben je tevreden over je interactie met andere mensen? Kun je voorspellen hoe je op verschillende situaties en scenario’s zou reageren, en waarom precies?

Vroeg of laat ontdek je op die manier wellicht wat je zo verwoed – zelfs zonder erbij na te denken – hebt genegeerd: dat je jezelf be- en veroordeelt door de ogen van anderen, en niet op basis van redelijke maatstaven. Een kakofonie van andermans meningen weerklinkt aldus in je innerlijke stem, en houdt je in de greep van negatieve op- en aanmerkingen op jezelf, (en helaas) wel te verstaan.

Wat is beter, een kip of een eend?

De eend zal zeggen, net als de kip: ik. Dat is nu net het punt. De eend moet leren zich enkel en alleen druk te maken om zichzelf, om alles uit diens eend-zijn te halen. Precies eender (woordgrapje) voor de kip. En beiden doen er goed aan de vos’ opvatting te negeren, want die ziet sowieso geen verschil: alle twee een lekker maaltje.