Waarom zijn we bijgelovig?

Bijgeloof zijn magische overtuigingen zonder rationele basis waar we allemaal wel eens in geloofd hebben. Waarom gebeurt dit?

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Laura Ruiz Mitjana.

Laatste update: 25 oktober, 2022

Kruis jij je vingers voor geluk? Ben je bang om onder een ladder door te lopen? Bijgeloof, hoewel we er misschien niet allemaal in geloven, is overal. Maar waarom zijn we bijgelovig?

De verklaring zou zijn oorsprong kunnen vinden in de neiging van de mens om zin te willen geven aan wat hij, via de rede of de logica, niet kan begrijpen. Maar wat zit er nog meer achter dit bijgeloof?

Wat betekent het om bijgelovig te zijn?

Bijgeloof wordt gedefinieerd als ‘ een geloof dat geen rationele basis heeft’. Het bestaat uit het toeschrijven van een magisch of bovennatuurlijk karakter aan bepaalde gebeurtenissen, of ‘in het denken dat bepaalde gebeurtenissen goed of slecht geluk brengen’.

Damisch e.a. (2010) voerden een onderzoek uit (Engelse link) dat werd gepubliceerd in het tijdschrift Psychological Science. Zij definieerden bijgeloof als irrationele overtuigingen volgens welke men meent dat een voorwerp, handeling of omstandigheid, zonder objectieve relatie met een vitale situatie van de persoon, invloed op hem heeft.

Bijgeloof heeft een lange geschiedenis achter zich. Het moet binnen elke cultuur, traditie en zelfs religie van oorsprong in een context worden geplaatst. Er zijn vele bijgeloven. Bijvoorbeeld, een zwarte kat die voor je oversteekt, een spiegel breekt, onder een ladder doorloopt, of zout op tafel morst zou ongeluk brengen. Ook is er ‘goed’ bijgeloof, zoals je vingers kruisen voor geluk.

De redenen om bijgelovig te zijn

Bijgeloof heeft niet één enkele oorsprong: persoonlijke, sociale en culturele factoren spelen ook een rol. Sommige culturen zijn bijgeloviger dan andere en sommige mensen zijn ook bijgeloviger. Laten we eens uitzoeken wat daarachter schuilgaat.

Een verklaring zoeken voor mysteries: de animistische geest

Het feit dat we als mensen altijd geprobeerd hebben een logica te vinden in wat daaraan leek te ontsnappen, zou kunnen verklaren waarom we bijgelovig zijn.

Bovendien hebben mensen een animistische geest. Dit brengt ons ertoe om aan fysieke voorwerpen en gebeurtenissen (levenloze entiteiten) biologische kwaliteiten toe te schrijven zoals leven of psychologische kwaliteiten zoals bewustzijn. In feite dachten veel oude religies, als gevolg van deze animistische geest, dat de voorwerpen en gebeurtenissen in de natuur hun eigen ziel en bewustzijn bezaten.

De rationele geest is kostbaarder

Met het verstrijken van de geschiedenis en de vooruitgang van de wetenschap kwam de wetenschappelijke methode. Hierdoor werden we rationeler als het ging om het verklaren van de reden van dingen. Aan de andere kant is bijgeloof eenvoudiger.

Het zijn oppervlakkige argumenten die ons het gevoel geven dat we iets beheersen van wat ons omringt. Hoewel deze lezing van de werkelijkheid simplistischer is, geeft het ons een gevoel van veiligheid.

Zo is het, ter illustratie, gemakkelijker om te denken dat je een slechte dag hebt gehad omdat “je aan de verkeerde kant uit bed bent gestapt” dan om alle details te gaan analyseren die zouden verklaren waarom je een slechte dag had en om te begrijpen waarom het gebeurde.

Cognitieve dissonantie en bijgeloof

Aan de andere kant zou cognitieve dissonantie ook iets te maken kunnen hebben met bijgeloof of het zogenaamde “geloof in geluk.” Bedenk hoe selectief je bent met je bijgeloof.

Stel dat je bijvoorbeeld onder een ladder doorloopt. Vervolgens zie je dat je een lekke band op je auto. Je denkt dan dat het duidelijk is dat het bijgeloof klopt (oorzaak-gevolg denken). Aan de andere kant vergeet je de ladder als je later op weg naar kantoor alle stoplichten op groen vindt. Dat komt omdat je verstand ‘er niets om geeft’.

In feite begrijpt het in dit geval dat het absurd is om je een mogelijk verband voor te stellen tussen de stand van de verkeerslichten en een ladder. Toch ben je in beide gevallen onder een ladder doorgelopen. Je verstand beslist echter of je aan deze actie enig effect toeschrijft.

Hier is het mechanisme van cognitieve dissonantie aan het werk, want je bent geneigd om alle associaties die je verwacht als oorzaak-gevolgrelaties aan te nemen. Met andere woorden, je bent geneigd te bevestigen wat je denkt. Hetzelfde gebeurt met bijgeloof.

De sociaal-culturele omgeving heeft invloed

Zijn mannen of vrouwen bijgeloviger? Hangt bijgeloof af van onze afkomst? Een studie (Spaanse link) van onderzoekers van de Nationale Autonome Universiteit van Mexico analyseerde de bijdrage van de sociodemografische variabelen geslacht, leeftijd en sociaal-educatief niveau aan het soort magische overtuigingen van een groep van 360 mensen.

Door middel van een vragenlijst over magische overtuigingen gaven de deelnemers aan in hoeverre ze het eens of oneens waren met 41 stellingen. Vele daarvan hadden betrekking op bijgeloof. Ze waren verdeeld in vier categorieën:

• Buitengewone ervaringen.
• Bijgeloof.
• Religie.
• Paranormale communicatie.

De resultaten van het onderzoek ondersteunden het argument dat magische overtuigingen, waaronder bijgelovige overtuigingen, een product zijn van de sociaal-culturele omgeving waarin elke persoon zich ontwikkelt.

Zo ontdekten ze dat hoe hoger het opleidingsniveau, hoe minder geneigd mensen waren om verschillende magische overtuigingen aan te nemen. Dit scepticisme kan worden versterkt en in stand gehouden door het contact van mensen met leeftijdgenoten.

Mensen die ondergedompeld zijn in de wetenschap en in universitaire settings, plaatsen waar traditionele overtuigingen worden uitgedaagd en onorthodoxe ideeën worden getest.

Anderzijds vonden ze ook dat zowel mannen als vrouwen dezelfde overtuigingen deelden in buitengewone ervaringen en bijgeloof, en paranormale communicatie. Dit ongeacht hun sociaal-economische status. Ten slotte vormt de maatschappij volgens het onderzoek niet alleen onze meest basale percepties en zelfs het concept dat we van onszelf hebben. Het vormt ook onze magische en bijgelovige overtuigingen.

Andere factoren die bijgeloof in de hand werken

Er zijn verschillende redenen die bijgeloof verklaren. Naast wat we al genoemd hebben, kunnen we zeggen dat we ook bijgelovig zijn omdat:

• We hebben behoefte aan een gevoel van controle over onzekere of onvoorspelbare situaties (we hebben een lage tolerantie voor onzekerheid).
• Het is gemakkelijker een bijgeloof te omarmen dan aan te nemen dat er een belangrijke component van willekeur zit in wat ons overkomt.
• We moeten de gevoelens van hulpeloosheid die we hebben afzwakken.

In zekere zin stelt het geloven in bijgeloof ons op ons gemak. Daarom is het niet slecht om bijgelovig te zijn. Het kan zelfs positief zijn om te genieten van deze magische overtuigingen die we allemaal op bepaalde momenten in ons leven hebben meegemaakt.