Negen bijzondere uitdrukkingen van Jacques Lacan

Veel uitdrukkingen  van Jacques Lacan zijn een weerspiegeling van zijn theorie. Dit is één van de meest complexe, diepgaande en interessante perspectieven van de twintigste eeuw.

Lacan was een Franse arts, psychiater en psychoanalist die zich afwendde van de traditionele psychoanalyse. Hij heeft altijd gezegd dat zijn stellingen een antwoord waren op Sigmund Freud. Maar Lacan introduceerde nieuwe elementen zoals de theorie van de taal en de wiskunde.

Door zijn inherente aard is de psychoanalyse geen leer. Het is ook geen eenheidstheorie. Sommigen beweren dat er net zoveel benaderingen van de psychoanalyse zijn als dat er psychoanalisten zijn. Dat kan misschien waar zijn. Maar door de geschiedenis heen zijn er verschillende scholen geweest zoals ook de Lacaniaanse.

De psychoanalyse van Jacques Lacan is tegenwoordig nog steeds relevant. Het is ongetwijfeld één van de meest omstreden theorieën in de geschiedenis. Bovendien is het ook één van de meest suggestieve en bewonderenswaardige. De kans is nog steeds groot dat we het niet volledig begrijpen. Maar het is toch de moeite waard om enkele van de uitdrukkingen van Jacques Lacan te vermelden die een deel van zijn denken samenvatten. In dit artikel laten we jou kennismaken met enkele van deze zinsneden.

1. Waarheid en bedrog

Sommige uitspraken van Lacan lijken tegenstrijdig, zoals de volgende: “De waarheid is de fout die ontsnapt aan de waan en die bereikt wordt vanuit een misverstand.” Volgens deze denker is wat dagelijks tussen mensen omgaat, niet de waarheid. Het is niet zo dat iedereen de bedoeling heeft om anderen te bedriegen. Maar ze ontkennen hun eigen waarheid. Dat is de reden dat ze de waarheid niet kunnen uitdrukken.

Maar er zijn momenten waarop de waarheid ons zogezegd ‘ontsnapt’. Dat gebeurt bijvoorbeeld bij een verspreking, of wanneer we spreken zonder na te denken. Oppervlakkig gezien is dit het resultaat van een fout en leidt het tot een misverstand. Maar eigenlijk is het de waarheid die zich stap voor stap opent en de situatie verheldert.

2. Het onbewuste en taal

Jacques Lacan was sterk beïnvloed door de taaltheorie. In de twintigste eeuw was die heel erg in de mode. Lacan introduceerde zuiver linguïstische begrippen in de klassieke psychoanalyse van Freud. Een van de belangrijkste concepten is: “De structuur van het onbewuste is te vergelijken met een taal.”

Voor Lacan werkt het onbewuste alsof het een taal is. Dit betekent dat de richtlijnen om het te kennen en te begrijpen gelijksoortig zijn aan de regels die we zouden gebruiken om een taal te ontcijferen. We moeten dromen bijvoorbeeld interpreteren als metaforen of metonymen.

3. Een raadselachtige uitspraak over de liefde

Liefde is het thema dat bij Jacques Lacan het vaakst terugkeert. Zijn visie op de liefde is raadselachtig en fascinerend. Eén van zijn bekendste uitspraken is: “Houden van is geven wat je niet hebt, aan iemand die niet bestaat.”

Lacan ziet liefde en ook wat wij de “werkelijkheid” noemen als een dubbelzinnigheid. Bij mensen die van elkaar houden, bestaat er een vooronderstelling die eigenlijk onwaar is: zichzelf aanvullen, zichzelf geluk geven. We spreken deze verbintenis echter niet uitdrukkelijk uit. Maar het schittert wel in de diepten van romantische relaties. Dat is de reden waarom Lacan zegt dat je geeft wat je niet hebt.

Tegelijkertijd nemen we de andere persoon niet waar zoals hij werkelijk is. De eigenschappen van de andere persoon beantwoorden aan labels die we onbewust toekennen. Je houdt dus niet echt van de andere persoon. Je houdt van het beeld dat je van hen hebt. Daarom besluit Jacques Lacan met de woorden “die niet bestaat.”

4. Liefde voor en verraad aan zichzelf

Voor Lacan is de liefde vooral een soort band die uit woorden geboren wordt. Als er geen woord is, dan is verliefd worden datgene wat bestaat. Hij bedoelt hiermee een denkbeeldige fascinatie. Seksueel verlangen verandert de ander in het voorwerp van bevrediging. Liefde overstijgt dit. Het benadert de ander als een wezen en niet als een voorwerp.

Houden van is dus van de ander zijn. Je aanvaardt hun tekortkomingen en zwakheden. Wanneer liefde het eenvoudige verlangen om in ruil geliefd te worden overstijgt, wordt het een actief geschenk. Maar ook deze liefde heeft een beperking. Lacan vat het samen in één van zijn citaten: “Wanneer de geliefde te ver gaat in het verraden van zichzelf en volhardt in het zelfbedrog, dan volgt de liefde niet langer.”

Wanneer er liefde is, dan houdt iemand van het wezen van de ander. Dat wezen blijft zichzelf aanhoudend verraden en toch blijft het ook liefhebben. Maar soms gaat dit verraad te ver, in die mate dat het wezen geschonden wordt. In dit geval verdwijnt het gevoel. Je houdt dus met andere woorden op van die mensen te houden die zichzelf verraden. Ze bedriegen zichzelf en stoppen anderzijds om die persoon te zijn op wie jij verliefd werd.

5. De analist en de “analisant”

Eén van de citaten van Jacques Lacan gaat als volgt: “Ik vraag jou om te weigeren wat ik jou aanbiedt omdat het niet ‘dat’ is.”  Deze zin verwijst voornamelijk naar de relatie tussen de psychoanalist en zijn patiënten. Lacan noemde zijn patiënten niet “patiënten”. Hij gebruikte daarentegen de term ‘analisant’. De reden is dat hij zijn cliënten zag als actief in de psychoanalyse.

De analisant is zich niet volledig bewust van wat hij in een psychoanalyse zal zoeken. Bovendien neemt de verbinding tussen de psychoanalist en de analisant gedurende het proces verschillende vormen aan. De woorden die de analisant zegt, zijn niet de woorden die zijn waarheid beschrijven. En dat zijn de woorden die hij tijdens dat proces verschaft.

Het citaat heeft dus te maken met de ethische positie van de psychoanalist. Het is de taak van de psychoanalist om af te wijzen wat de analisant geeft, namelijk een misvatting. Dit is één van de uitspraken van Jacques Lacan die verwijzen naar het psychoanalytische proces. Het geeft vooral een ethische omkadering voor dit proces.

6. Schuld en verlangen

De citaten van Jacques Lacan zijn niet ontworpen om het de lezers gemakkelijker te maken om het te begrijpen. Dat is de reden waarom vele uitspraken ingewikkeld en ondoordringbaar zijn. De meeste uitdrukkingen laten een letterlijke ontleding niet toe maar suggereren of verwijzen naar andere betekenissen.

“Het enige waaraan we schuldig kunnen zijn, is dat we een reden gegeven hebben aan de verlangens van iemand.” Dit is één van de citaten van Jacques Lacan die op vele verschillende manieren geïnterpreteerd is. Om deze zin te begrijpen moeten we eerst wat meer achtergrondinformatie geven. Voor Lacan zijn dit de twee kanten van de munt: fout en verantwoordelijkheid. Schuld is een verwijt van het “superego” of dat irrationele plichtsbesef. Verantwoordelijkheid is vooral het bewustzijn van het ware verlangen van het subject.

Wat deze zin dus betekent, is dat schuldgevoel altijd zal optreden zolang als er geen bewustzijn van het verlangen is. Erkennen wat je echt wil, is een daad van verantwoordelijkheid. Als iemand de verantwoordelijkheid neemt voor zijn verlangen en het niet ontkent of opgeeft, dan zal het schuldgevoel verdwijnen.

7. Over trouw

Trouw is een eeuwig thema. Tussen de zinnen van Jacques Lacan over dit onderwerp is er een tekst die heel veelzeggend is: “Is er ook maar iets dat ontrouw rechtvaardigt, behalve het woord beloofd? Het woord beloofd wordt echter vaak nogal lichtzinnig gebruikt. Als hij het niet op die manier beklemtoonde, dan is het waarschijnlijk omdat hij zich er heel zelden toe verbonden heeft.”

Het woord is de centrale as in de volledige theorie van Lacan. In dit geval verbindt het ontrouw op een rechtstreekse manier met het woord. Het lijkt te suggereren dat deze lieflijke trouw niet natuurlijk is en ook niet spontaan. Het is daarentegen alleen gegrond of het begint alleen te bestaan als de verbintenis om trouw te zijn in woorden gegeven wordt.

Het koppel mag er niet van uitgaan dat trouw op een natuurlijke manier deel uitmaakt van een relatie. Het heeft ook geen zin om op zijn woord trouw te beloven als hij niet eerst de werkelijke kansen analyseert dat hij het zal vervullen.

8. Gemis en liefde

Jacques Lacan zegt: “Je kan niet alleen van iemand houden om wat hij heeft maar letterlijk om wat hij mist.” Liefde is gericht op het allesomvattend wezen van de ander. Op zijn bijzonderheid. Op alles wat is en ook op alles wat ontbreekt. Je houdt niet “in stukjes” van iemand. Je ervaart het gevoel vanuit het volledige wezen van de ander.

In deze zin van Lacan is het sleutelwoord ‘letterlijk’. In principe verwijst dit naar het seksuele onderscheid tussen de beide geslachten. Mannen bezitten wat vrouwen letterlijk missen: de fallus. Tegelijkertijd hebben mannen niet wat vrouwen hebben: hun autonomie, hun vermogen om een kind te laten groeien.

We houden dus letterlijk van het gemis van de ander. De man ten aanzien van de vrouw, omdat ze in lichamelijke termen geen fallus bezit. De vrouw houdt van de man omdat hij heeft wat zij mist. Deze verklaring kan ook vertaald worden naar het symbolische vlak.

9. Jacques Lacan over kunst

De kunst is nog een thema dat in de theorie van Jacques Lacan vaak terugkeert. Voor de psychoanalyse is het enige onbewuste verdedigingsmechanisme de verdringing. Door middel van dit mechanisme worden instinctieve driften omgevormd tot geldige culturele producten. De kunst, de wetenschap en alle creatieve activiteiten zijn het resultaat van verdringing.

Omtrent kunst zegt Jacques Lacan: “Alle kunst wordt gekenmerkt door een bepaalde manier van organisatie rond de leegte.” Dit betekent dat wat verdrongen is aan het bewustzijn ontsnapt. Je weet eigenlijk niet wat het is. Het is iets dat in woorden niet uit te drukken is. Het is een leegte waar omheen creatie opgebouwd wordt.

De quotes van Jacques Lacan evenals zijn gehele geschiedenis zijn zeker niet gemakkelijk te begrijpen. Toch bevatten ze een diepgaande kennis. Dit artikel is een bescheiden poging om tot deze raadselachtige theorie binnen te dringen. Maar het slaagt er uiteraard niet in om één van de briljantste benaderingen van de menselijke geest toe te lichten.