Jaws: een ander soort horrorfilm
Horrorfilms, of tenminste het soort films dat angst en adrenaline bij de kijker opwekt, zijn er in overvloed. Bij de herziening van enkele klassiekers uit dit genre zijn we een film tegengekomen die ons in onze kindertijd overdonderde en ons ook nu nog angst aanjaagt. We hebben het over Jaws van Steven Spielberg uit 1975.
Het valt niet te ontkennen dat deze film bijzonder goed is verouder. Vooral als je rekening houdt met de technologische vooruitgang en de angsten die met elke nieuwe generatie veranderen. In feite appelleert Jaws aan een vrij rationele angst. Zeker in vergelijking met de ontelbare bovennatuurlijke dreigingen waarmee we vaak geconfronteerd worden als we naar de film gaan.
We willen niet impliceren dat bovennatuurlijke terreur zijn doel niet bereikt, maar hij heeft de neiging ingewikkelder te zijn. Bovendien bestaat er tegenwoordig, in het licht van het groeiende scepticisme, in de films niet echt meer zoiets als een natuurlijke catastrofe of een plausibele dreiging.
De angst in de films komt echter wel voort uit het plausibele of waarschijnlijke. Het soort angst dat we als de onze voelen en waarmee we ons kunnen inleven. Jaws , hoewel het een wat fantastische plot heeft, brengt ons dichter bij gevoelens van angst en de oerangst om gestalkt te worden. In feite is de monsterhaai bijna menselijk en dierlijk tegelijk.
Hitchcocks nalatenschap
In Hitchcocks tijd stond de technologie ver af van de mogelijkheden die ze tegenwoordig biedt. Daarom was de cinema gedwongen narratieve middelen te gebruiken die de door de kijker ervaren sensaties konden accentueren. Als je bijvoorbeeld denkt aan de eerste horrorfilms, die gedomineerd werden door monsters als Frankenstein, waren de make-up en expressie van de acteur essentieel.
Natuurlijk blijven deze technieken vandaag de dag bestaan, maar er komen ook andere middelen bij die het mogelijk maken monsters of schaduwen praktisch uit het niets te genereren. Filmmakers hebben werkelijk alles moeten uitvinden om speciale effecten te genereren. Alles wat moeilijk te tonen is op het scherm of een risico vormt voor de vertolkers moet kunstmatig worden nagebootst.
De haai
De makers van Jaws gingen niet filmen met een echte witte haai, maar met een zo realistisch mogelijk model. Maar als de film vandaag zou worden opgenomen, zou het model niet nodig zijn en zouden nieuwe technologieën een zeedoder zeker zo realistisch nabootsen, zij het misschien niet zo luguber.
Het engste in Spielbergs film gebeurt in de eerste anderhalf uur van de film, vlak voordat de krachtige tanden van het dier worden getoond.
Spielberg wilde het maximale uit zijn dure model halen, maar net als Stanley Kubrick met de aliens in 2001: A Space Odyssey werkten de technische beperkingen hem tegen.
Daarom moest het team gebruik maken van andere narratieve middelen om angst bij de kijker op te wekken. Het soort angst dat Hitchcock, de grote meester van de suspense, zou hebben opgeroepen. Met andere woorden, ze moesten de juiste noot op het juiste moment raken.
Camerawerk
Dat bereikten ze door gebruik te maken van wat we niet zien, van de marges die de camera zelf biedt en, in dit geval, van de diepten van de zee, door te spelen met de verbeelding van de kijker.
De camera observeert de baders van een afstand en komt steeds dichterbij, terwijl de muziek steeds meer spanning opwekt. In sommige scènes wordt de camera zelfs ondergedompeld om geen passieve toeschouwer te zijn, maar om de ogen te worden van de haai zelf die zijn prooi besluipt.
Er is één scène die de magie van het buitenscherm benadrukt. Het is de scène waarin de haai de pier vernielt en een van de personages in het water valt. Op dat moment sleept het dier langs de resten van de pier. Dan zien we hem een bocht maken naar de man in het water, terwijl tegelijkertijd de muziek geleidelijk aan in intensiteit toeneemt.
Daardoor is de kijker, zonder de haai zelfs maar te zien, zich volkomen bewust van wat er gebeurt en van de bedreiging die het dier vormt voor het personage in het water.
Jaws: de onbeholpenheid van de autoriteiten
Jaws gebruikt het verhalende beeld om een situatie uit te beelden die helaas niet geheel onbekend is. We zien hoe het eilandstadje Amity, dat louter van het toerisme leeft, zijn economie in gevaar ziet komen wanneer midden in het hoogseizoen een killerhaai in zijn wateren uitbreekt.
Ondanks waarschuwingen van de politie kijkt de burgemeester liever de andere kant op en maakt zich meer zorgen over de economische gevolgen voor het stadje dan over het welzijn van zijn inwoners. De burgemeester wordt in feite neergezet als een nogal belachelijk en onbekwaam personage, dat niet meer blijkt te zijn dan een obstakel voor de hele situatie.
In feite kan de burgemeester gezien worden als een nog grotere schurk en antagonist dan het dier. De haai probeert zich immers gewoon te voeden en reageert op zijn overlevingsinstincten. De burgemeester handelt echter volkomen egoïstisch. Hij negeert dat wat een reëel gevaar voor de badgasten zou kunnen zijn.
Het karakter van de haaienjager is ook belangrijk en is een representatie van de arbeidersklasse. Degene die geen andere keuze heeft dan het gevaar tegemoet te treden.
De film is onderworpen aan verschillende lezingen. Zo zijn er mensen die reminiscenties zien aan het Watergateschandaal, mensen die kritiek hebben op de schaarse aanwezigheid van vrouwen en niet-blanke mannen. Er zijn ook mensen die erop wijzen dat het een zomerfilm is. Eentje die alleen gemaakt is om de massa te behagen.
Voor een deel is dit waar. Jaws was inderdaad een zomerblockbuster, een film die climaxt met de dood van de monsterhaai. Het is een symbolische dood die we misschien identificeren met andere echte gevaren. Gevaren die weinig of niets met de natuur te maken hebben.
Wie is de echte bedreiging?
De dood van de haai is een opluchting voor de kijker, daar bestaat geen twijfel over. Het betekent immers dat de dreiging voorbij is en dat we weer kunnen ademen. Maar hoe zit het met de andere boosdoeners?
De waarheid is dat de haai, hoe angstaanjagend ook, gewoon het zoveelste slachtoffer is. Een dier in zijn eigen omgeving dat de mens uit puur egoïsme wil binnendringen. Wie is dan de echte bedreiging? Wie is gevaarlijker, het dier of de mens die meer waarde hecht aan de economie dan aan de mensen erin?
Een film voor iedereen
Het was geen gemakkelijke opgave om een film te maken over het eenvoudige onderwerp van een killerhaai die in staat was om de aandacht van de kijker meer dan twee uur vast te houden. In feite vragen we ons gedurende een groot deel van de film af hoe de actie kan doorgaan, zonder dat we ons gaan vervelen.
De film overwint deze obstakels echter door zichzelf op te delen in twee duidelijk onderscheiden helften. Het eerste deel wekt spanning en terreur op tegenover de dreiging, terwijl het tweede deel ons onderdompelt in een avontuur. Met andere woorden, het gaat van horror naar actie, in feite naar de meest avontuurlijke film. Dit terwijl de drie hoofdrolspelers worstelen om het haaienprobleem op te lossen.
In het eerste deel zien we de haai niet, maar toch blijven de spanning en onzekerheid. Veel van de terreur blijft buiten beeld, wat we, hoewel Spielberg het liever niet te veel gebruikte, zeer waarderen.
Het feit dat we de haai niet zien, doet onze geest afvragen wat zijn werkelijke afmetingen zijn. Als we in het tweede deel eindelijk zijn bek zien, is dat op het meest opportune moment.
In feite hebben we het dier zo lang niet gezien, dat we het niet eens meer verwachten. Toch worden we midden in de film geschokt en bang gemaakt door zijn angstaanjagende bek. Als we het eenmaal gezien hebben, laat de film zien hoe de hoofdpersonen werken om het te vernietigen en het probleem op te lossen. Zo zorgt Spielberg ervoor dat onze aandacht op geen enkel moment afdwaalt.
Een commerciële film die de tand des tijds heeft doorstaan
Uiteraard was het de bedoeling dat de film een commercieel succes zou worden, en zonder twijfel was dat ook zo. Maar het is ook fascinerend om te zien hoe goed de film de tand des tijds heeft doorstaan.
De muziek staat voor altijd in ons geheugen gegrift. Telkens als de film ook maar ter sprake komt, stellen we ons die dreigende vin in het water voor terwijl we het suggestieve deuntje neuriën.
Jaws was een commercieel succes op industriële schaal. Bovendien bleek het uiteindelijk niet zomaar een zomerblockbuster te zijn. In feite voedt het vandaag de dag nog steeds de nachtmerries van velen.
