Het Experiment: een film over de menselijke aard

Beoordeeld en goedgekeurd door de psycholoog Sergio De Dios González.

Geschreven door Leah Padalino

Laatste update: 27 december, 2022

Het Experiment  is een Duitse film uit 2001 over de menselijke aard. De regisseur van deze film was Oliver Hirschbiegel. Het is gebaseerd op het stuk De Zwarte Doos. Dit toneelstuk was geïnspireerd op een echt experiment dat in Stanford in 1971 is uitgevoerd.

Dit experiment is uitgebreid in twijfel getrokken. De film wijkt nogal af van wat er werkelijk gebeurd is. Toch zet het ons ertoe aan om ons af te vragen hoe de menselijke aard echt is. Zijn we goed of slecht? Bestaan er goede en slechte mensen? Het is ongetwijfeld een film die filosofie, ethiek, moraliteit, sociologie en psychologie behandelt.

De film begint met de voorstelling van Tarek Fahd, een taxichauffeur met geldproblemen. Hij besluit om wat extra geld te verdienen door deel te nemen aan een experiment in verband met de menselijke aard. Hij zal echter niet alleen betaald worden voor het experiment.

Tarek Fahd besluit ook om alles wat gebeurt, op te nemen. Deze gegevens wil hij voor een publicatie in een krant gebruiken waarvoor hij vroeger gewerkt had. Het geld zet de deelnemers aan om net als proefkonijnen mee te gaan in het experiment. Uiteindelijk zal het hun leven verwoesten.

De deelnemers aan het experiment

De deelnemers zijn enorm verschillend: een taxichauffeur, een bediende van een luchtvaartmaatschappij, een leidinggevende, een Elvis-imitator enzovoort. Ze willen allemaal iets nieuw ervaren. Ze zoeken echter vooral een geldelijke vergoeding. Deze deelnemers zullen verschillende psychologische testen ondergaan. Ze zullen ook een aantal interviews doormaken.

Dit zal beslissend zijn voor de rol die ze in Het Experiment zullen innemen: gevangene of cipier. We zullen zien dat sommige deelnemers aan zichzelf twijfelen. Anderen hebben een enorm vertrouwen in zichzelf. De artsen die verantwoordelijk zijn voor het experiment, zullen deze informatie gebruiken om de rollen toe te kennen.

Geen enkele deelnemer heeft vroeger in de gevangenis gezeten. Niemand van hen lijkt een persoon te zijn die men als buiten het “normale” zou beschouwen. Ze hebben allemaal een baan en een gezin. Ze leiden dus kortom allemaal een heel gewoon leven.

Als ze elkaar in de wachtruimte leren kennen, lijken ze in een aangenaam gesprek verwikkeld te zijn. Ze tonen interesse om elkaar te leren kennen. Dit is vóór ze weten welke rollen ze toegekend krijgen. Wat aanvankelijk een spel lijkt, wordt toch uiteindelijk een nachtmerrie. Het zal ons laten nadenken over enkele aspecten van de menselijke aard.

Het experiment in de Stanfordgevangenis

De film is dus gebaseerd op een reëel experiment. Het werd in 1971 uitgevoerd aan de universiteit van Stanford in de Verenigde Staten. Het hoofd van het experiment was professor Zimbardo. 24 studenten namen deel. Ze waren allemaal op psychologisch vlak stabiel. Toch liep het experiment snel uit de hand. De mensen die deelnamen, onderwierpen zich allemaal volledig aan de regels die hen toegekend waren.

Dit experiment is in twijfel getrokken en bekritiseerd omdat het de grenzen van de ethiek overschreden heeft. De resultaten waren echter zo verrassend dat ze ons lieten nadenken over de rol van de maatschappij. Hoe is het mogelijk dat volledig normale en gezonde individuen sadistisch en gewelddadig worden? Wat gebeurt er wanneer we een individu zijn vrijheid ontzeggen?

Vele deelnemers leden aan ernstige psychologische gevolgen. De personen die de rol van gevangene opnamen, werden onmiddellijk onderdanig en gaven hun vrijheid op. De cipiers begonnen hun macht te misbruiken en erg wrede straffen toe te passen. De film toont ons een klein beetje inzicht in dit experiment. Er zijn echter enkele verschillen:

• In het oorspronkelijke experiment gebeurde de rolverdeling willekeurig. De deelnemers in de film kregen echter rollen toegekend op basis van een reeks tests die ze uitgevoerd hadden.
• In het Stanfordexperiment werden de gevangenen gearresteerd alsof ze een echte misdaad begaan hadden. Dit gebeurt niet in de film. Ze kregen hun rol pas toebedeeld toe als hun deelname aan het experiment aanvaard is.
• De enige bewaking die we in de film zien, zijn bewakingscamera’s en de drie artsen die toezicht houden op het experiment maar niet ingrijpen. In Stanford nam Zimbardo zelf deel als bewaker. Bovendien hielden twee echte politieagenten toezicht.

Het Experiment en sociale rollen

Het Experiment brengt ons in een fictieve gevangenis. De decors zijn echt kil. Er zijn bijna geen warme kleuren in geen enkel deel van de film. Ze zijn er zelfs ook niet vóór het experiment start. De 20 deelnemers moeten 14 dagen in een fictieve gevangenis doorbrengen.

De cipiers zullen geen enkele opdracht krijgen behalve één kleine regel over de gevangenis. Daarnaast kunnen ze alles doen wat ze willen wanneer een gevangene niet gehoorzaamt. Toch krijgen ze de waarschuwing dat ze geen geweld mogen gebruiken.

Anderzijds ontneemt men de gevangenen volledig hun identiteit. Ze hebben niet langer een naam en worden niets meer dan een nummer. Ze mogen hun kleding niet dragen en gebruiken alleen een dun gewaad. De cipiers dragen uniformen.

In het begin zien velen van hen het als een grap. Ze denken dat het niets meer dan een spel is. Ze denken ook dat ze na enkele dagen terug naar huis kunnen gaan. Alles zal dan weer normaal zijn. Dit alles zal hen echter wel enkele dollars rijker maken.

Toch zien we hoe sommige deelnemers hun rol serieus nemen vanaf het moment dat ze die toegekend krijgen. Als ze gevangenen zijn, dan worden ze onderdaniger. Zijn het cipiers, dan worden ze meer autoritair. Terwijl de film verder evolueert, krijgt het een meer dramatische en claustrofobische toon. Het toont ons het sadisme en het machtsmisbruik bij de cipiers. Tegelijkertijd toont het ons het lijden van de gevangenen.

De onvoorspelbare menselijke aard

Sommige gevangenen hebben meer problemen om in hun rol te komen. Anderzijds lijken de cipiers zich heel goed te voelen in hun rol. De meeste cipiers zijn nog kinderen. Ze hebben familie en een goede baan. Wanneer ze wat macht krijgen, handelen ze echter op een manier die ze zich nooit voorgesteld hadden. Ze gaan over tot extreme hoge mate van geweld en onderwerpen de gevangenen aan wreedheden.

Naarmate de dagen verstrijken, wordt de situatie moeilijker. Het misbruik stijgt elke dag. Elke dag wordt het lijden van de gevangenen groter. Op een bepaalde manier brengt Tarek sommige situaties tot stand. Zo probeert hij een goed verhaal te krijgen voor de krant. We zien echter dat de hallucinaties en de ideeën van samenzweringen alle deelnemers in de ban krijgen. Dit zorgt ervoor dat ze op onvoorziene manieren handelen.

Een maatschappij zonder vrijheid

Eén van de interessantste personages is Berus. Hij werkt voor een luchtvaartmaatschappij. Dit laat ons denken dat hij psychologische stabiel is. Toch is hij de wreedste van de cipiers. Hij wordt de leider van de bewakers. De rest van hen zal zijn leiderschap zonder klagen aanvaarden.

Het Experiment toont ons een maatschappij zonder vrijheid. Mensen zijn slechts nummers en verliezen hun identiteit. Ze zijn een rol toegekend en gedragen zijn daarna volgens die rol. Uiteindelijk spelen ze deze rol ook al weten ze dat het niet echt is.

Velen van ons zullen het op verschillende manieren proberen te verklaren. Ook al beschouwen we onszelf als volmaakt, toch kunnen we niet voorspellen hoe we in een ongecontroleerde situatie buiten de norm zouden handelen.

Het lijkt dus dat velen van ons ervan uitgaan dat er goede en slechte mensen zijn. Bovendien zien we onszelf zeker niet als slechte mensen. Kennen we onze eigen aard echter werkelijk?

Zijn we werkelijk vrij?

De film en het experiment stellen ons de vraag om te overwegen of we echt vrij zijn. Bezitten we echt de vrije wil waarover filosofen zo veel praten? Weten we echt wat de menselijke aard is? Gedragen we ons in volledige vrijheid?

Misschien zijn we gewoon slachtoffers van een rol die ons toegekend is en gedragen we ons in overeenstemming met die rol. Het Experiment nodigt ons uit om onbegrensde vragen te stellen over onze eigen aard en onze vrijheid.