Enantiodromie: de opkomst van je onbewuste tegenpool

Heraclitus merkte op dat koude dingen opwarmen en hete dingen afkoelen en natte dingen drogen en droge dingen nat worden. Binnen in jou zijn er ook tegengestelde kanten die fungeren als een mechanisme om je evenwicht en harmonie te bewaren.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 17 maart, 2023

Ben je opgevoed in een strenge, strenge en hardvochtige autoritaire omgeving? Zo ja, dan wil je je misschien bevrijden uit de schaduw van je vernietigende familie en je leven nu gaan waarderen, genietend van je nieuwe gevoelens van vrijheid, en spontaniteit. Bovendien kan het zo zijn dat je na deze ervaring een tijdje geen vaste verbintenissen wilt aangaan, omdat je zoveel waarde hecht aan je onafhankelijkheid.

Deze realiteit, die vaker voorkomt dan je misschien denkt, dient als eenvoudig voorbeeld van een begrip dat bedacht is door de vader van de analytische psychologie, Carl Jung. Enantiodromie definieert de manifestatie van je onbewuste tegendeel op een bepaald moment. Het betekent dat je gedrag vertoont dat in strijd is met je gebruikelijke manier van zijn.

Het is echter geen extreem gedrag dat volledig afstand neemt van je werkelijke essentie. In werkelijkheid is deze reactie als een regulerende oefening. Er zijn bijvoorbeeld momenten dat je vastzit in schadelijke situaties waaraan je alleen kunt ontsnappen door je totaal anders te gedragen.

In deze gevallen kan het nemen van een draai van 180º het je vaak gemakkelijker maken om het perfecte punt van evenwicht in je bestaan te vinden.

Enantiodromie

Hoewel Carl Jung de term enantiodromie in zijn werk Psychologische typen in de moderne psychologie introduceerde, leende hij het begrip in werkelijkheid van Heraclitus. Hij was het namelijk die deze regulerende functie identificeerde die in veel gevallen schijnbaar tegengestelde dimensies heeft. We hoeven ons alleen maar te herinneren wat de pre-Socratische Griekse filosoof ooit opmerkte:

Jung legde in zijn aantekeningen uit dat hij zich na het lezen van Heraclitus, de grote wijsgeer die hij altijd had bewonderd, iets realiseerde. Dat was het feit dat er momenten in ons leven zijn waarop we, hoe meer we proberen iets te bereiken, juist het tegenovergestelde bereiken.

In feite had Jung zelf het gevoel dat hoe meer hij werkte om vrede en geluk te bereiken, hoe gefrustreerder hij werd. Maar heeft zo’n ervaring wel zin?

Harmonie ligt in het tegenovergestelde

Heraclitus (535-475 v.Chr.) merkte op dat in de natuur de meeste dingen op een gegeven moment vervangen worden door hun tegengestelden. Dit idee is ook diep geworteld in de Chinese filosofie door het concept van de taijitu, het klassieke symbool dat yin en yang voorstelt.

Dit concept laat zien dat er in alles wat we kennen krachten zijn die, hoewel ze tegengesteld zijn aan elkaar, elkaar aanvullen. Bijvoorbeeld, licht kan niet bestaan zonder duisternis, de dood is zinloos zonder leven, en de nacht zal altijd plaatsmaken voor de dag. Dit geheel van tegengestelde elementen vormt ook het evenwicht van alles wat we kennen.

Ook de filosoof Friedrich Nietzsche verkende dit idee. Hij deed dat in zijn boek, Menselijk, al te menselijk (1878). Enantiodromie is altijd opgevat als het principe van Le Chatelier, een idee ontleend aan de moderne scheikunde. Het gaat erom hoe vaak een systeem zich verzet tegen zijn tegendeel voor een heel eenvoudig doel: het herstellen van het evenwicht.

Motivatie komt voort uit conflict

Enantiodromie is geen bekende ervaring, dus geven we een voorbeeld. Stel je een land voor dat eeuwenlang gedomineerd wordt door een autocratie. Uiteindelijk ontstaat er een opstand die tijdelijk tot anarchie leidt. Geleidelijk aan begint deze kleine staat een democratisch systeem te ontwikkelen. Zo ontstaat er evenwicht uit een conflict.

Enantiodromie kan ook betekenen dat je loyaal bent aan iemand totdat je, als gevolg van een diepe teleurstelling, gehuld raakt in gevoelens van frustratie (Engelse link) en minachting. Die overgang van bewondering naar afwijzing en toewijding naar afschuw maakt het ook gemakkelijker voor je om, na verloop van tijd, harmonie te bereiken nadat je hebt geaccepteerd wat er is gebeurd.

Laten we ook eens nadenken over veel van de processen die de natuur beheersen. Ongetwijfeld heb je zomermiddagen meegemaakt waarop de hitte uiteindelijk verstikkend wordt, totdat er plotseling een storm losbarst. Met de frisheid van de regen herstelt de atmosfeer zijn evenwicht. Bovendien blijft deze prachtige demonstratie van tegengestelde krachten verbazingwekkend.

De onderdrukte schaduw die zich wil uiten

Carl Jung bood een ander concept dat nauw verwant is aan het idee van enantiodromie. Zoals je waarschijnlijk weet, symboliseert het archetype van de schaduw de ‘donkere kant’ van je persoonlijkheid. De kant die verdrongen eigenschappen van je eigen wezen die je geneigd bent niet te herkennen.

Er zijn momenten waarop je tijd besteedt aan het verbergen van je behoeften, wensen en verlangens die ingaan tegen wat je lijkt te zijn. Je bent bijvoorbeeld misschien erg terughoudend, gedisciplineerd en zelfeisend omdat je zo bent opgevoed. Ook omdat dit het soort beeld is dat anderen verwachten dat je consequent uitdraagt. Soms ontplof je echter.

Inderdaad, op bepaalde momenten komt je verdrongen schaduw aan het licht en stort al je weerstand in. Het is dan wanneer delen van jezelf naar boven komen die het tegenovergestelde kunnen zijn van wat je altijd hebt geportretteerd.

Ben je plotseling veranderd? Heb je een ongewone persoonlijkheidsbreuk opgelopen? Het antwoord is nee. In feite zijn deze trekken altijd aanwezig geweest, maar je hebt ze ingehouden door sociale en opvoedkundige factoren.

Een weg naar bevrijding

Carl Jung legde uit dat het verschijnsel enantiodromie in onze essentie aanwezig is, maar voor ons moeilijk te begrijpen is. Dit verklaart waarom je soms moeite hebt je eigen extreme of vervormde gedragingen te begrijpen.

Jung beweerde dat deze situaties veel voorkomen als we gedomineerd worden door extreem starre ervaringsneigingen. Na verloop van tijd ontstaat er een tegenstelling die als catharsis wil dienen. Dit verklaart waarom je na een periode van stress je remmingen moet loslaten. Of waarom je, na een relatie gebaseerd op overheersing, alleen nog verlangt naar je onafhankelijkheid.