Wat is precies de reden dat we nepnieuws geloven?
Tegenwoordig hebben we te maken met een epidemie van valse nieuwsverslagen en halve waarheden. Dit soort nieuws kennen we met een andere naam: nepnieuws. Desinformatie is dagelijkse kost. We weten dus niet of we het nieuws wel of niet moeten geloven.
Mensen hebben echter informatie nodig. Bovendien willen we echte informatie vooral als het aansluit bij onze overtuigingen. Toch is er elke dag steeds meer nepnieuws.
Om dit fenomeen te begrijpen kunnen we ons wenden tot de motivatiepsychologie. We hebben niet alleen de bewuste wens om informatie te verwerven die waar is. Bovendien hebben we ook andere onbewuste motieven die ervoor zorgen dat we (toch minstens) proberen om onze overtuigingen te checken.
In deze zin zullen mensen berichten aanvaarden die deze motieven als waar bevestigen, ook al zijn ze vals. Ook het omgekeerde kan gebeuren. We verwerpen dan gegevens omdat ze niet overeenstemmen met onze overtuigingen, ook al zijn ze waar.
De behoefte aan cognitieve afsluiting
Eén van onze motivaties is de behoefte aan cognitieve afsluiting. Dit heeft te maken met onzekerheid. Wanneer deze behoefte opgewekt wordt, hebben mensen het gevoel dat ze verstrikt raken in simplistische berichten die absolute waarheden bevestigen.
En alsof dat nog niet genoeg is, hebben we allemaal in meerdere of mindere mate deze behoefte. Dat kan de behoefte aan afsluiting nog laten vergroten, zelfs in situaties die wanorde en algemene onzekerheid inhouden.
Een voorbeeld is een simpel bericht dat zegt dat immigranten verantwoordelijk zijn voor alle sociale problemen die we hebben. Dit bericht verdeelt de wereld in goede en slechte mensen. We zijn goed en de immigranten zijn slecht.
Het verschaft ons ook een “zondebok” voor onze problemen. We hebben hiermee namelijk een oorzaak en kunnen de schuld van onze problemen hierop schuiven. Als dat het geval is, dan is de kans groter dat mensen zonder veel kritisch onderzoek simplistische berichten geloven en aanvaarden.
De behoefte aan specifieke resultaten
Mensen geloven ook om nog een andere reden berichten die bevestigen dat iets ongewoon mogelijk is. Ze geloven het als die berichten samenvallen met met wat ze willen geloven. We mogen echter niet zomaar alles geloven alleen maar omdat we op een bepaalde manier denken.
Soms is het nepnieuws te extreem. Een voorbeeld is zeggen dat Barack Obama lid van de Ku Klux Klan was. Dit soort nieuws is in tegenspraak met wat we weten of wat we als redelijk beschouwen. De kans zal dan groter zijn dat we deze berichten verwerpen ook al geven ze ons een specifiek resultaat.
Toch kan een gebrek aan kennis ervoor zorgen dat mensen zelfs het meest onzinnige nieuws aanvaarden.
Meerdere onderzoeken hebben aangetoond dat de meest opgeleide personen en oudere mensen minder vatbaar zijn voor nepnieuws. De reden is dat ze in termen van kritisch vermogen meer middelen bezitten om nieuws als waar of vals te beoordelen.
Vervalste nieuwsverslagen
Wanneer een gebrek aan kennis overheerst, dan schenken we meestal ons vertrouwen aan mensen die we als deskundigen beschouwen. Wanneer je auto niet start, bel je een monteur die je vertrouwt. Als je ziek bent, raadpleeg je een arts in wie je vertrouwen hebt.
In het verleden ging het er in de meeste informatieve maatschappijen, in de politiek en in kwesties op wereldvlak anders aan toe. Gerespecteerde sociale instellingen (een overheidsdienst, een congreslid, de president of de bronnen van de massamedia) hadden controle over betrouwbaarheid en kregen een ruim vertrouwen.
Die tijden zijn echter veranderd. Zowel de regering als de media bieden het vertrouwen niet van weleer. De recente crisis en gevallen van corruptie hebben bijgedragen tot het feit dat mensen hen niet langer vertrouwen.
Geconfronteerd met dit gebrek aan vertrouwen in de “mainstream” media gaan mensen op zoek naar andere informatiebronnen om aan hun behoefte aan afsluiting en specifieke resultaten te voldoen.
Veel nepnieuws
Het internet heeft veel vooruitgang geboekt. Sociale netwerken duiken op. Ook deze fenomenen hebben bijgedragen tot ons gebrek aan vertrouwen in deskundigen en tot de stijging van nepnieuws.
We leven in verwarrende tijden. Ze zijn gekenmerkt door snelle veranderingen en groeiende onrust (voorbeelden zijn de opkomst van Aziatische machten zoals China en India, terroristische groepen, economische instabiliteit, de vluchtelingencrisis, enzovoort).
Dit heeft ervoor gezorgd dat we actuele informatie nodig hebben. We willen weten wat er gebeurt en op het moment zelf dat het gebeurt.
Er is ook een leegte gecreëerd waar we ons losgekoppeld hebben van informatiebronnen. Deze leegte en de vraag om onmiddellijke informatie hebben de deur geopend voor nieuwe bronnen van nieuws.
Vooral het internet en de sociale netwerken zorgen nu voor nieuws. De controle over deze nieuwe bronnen is beperkt. Hun motivatie of hun neiging is bovendien om de politieke meningen van mensen te veranderen. Ze zijn dus vaak manipulatief.
Is er een remedie? De huidige plaag van verkeerde informatie is in elk geval een reden tot bezorgdheid. Dit vereist en rechtvaardigt een inspanning van de sociale instellingen met als doel hun beschadigde geloofwaardigheid te herstellen.
