De plaats van vrouwelijke filosofen in de geschiedenis
Onlangs realiseerde ik me iets. Gedurende mijn hele universitaire loopbaan had ik geen enkele vrouwelijke filosoof gelezen Dit feit zette me ertoe aan om op zoek te gaan naar enkele vrouwelijke filosofen. Ik wist dat er verschillende waren. Bovendien was ik ervan overtuigd dat ze belangrijke bijdragen hadden geleverd aan de discipline.
Ik had geen ongelijk. Daarom ga ik in dit artikel die vrouwelijke filosofen noemen die op de een of andere manier verborgen zijn geraakt in de wereld van vandaag. Ik begin bij de oudheid en eindig in de huidige tijd. Het is een interessante reis, zij het soms een beetje ongastvrij.
Vrouwelijke filosofen uit de oudheid
De grote filosofische vragen over het ontstaan, de samenstelling en het wezen van de wereld vond men in deze periode. De belangrijkste filosofen waren onder anderen Plato, Aristoteles, Parmenides en Pythagoras.
Er is echter weinig bekend over de vrouwelijke filosofen die over deze grote existentiële vraagstukken nadachten. In het volgende hoofdstuk leren we ze kennen.
Thean van Croton
Deze filosofe behoorde tot de school die door Pythagoras was gesticht. In feite was zij zijn vrouw en toen hij stierf, nam zij het stokje over. Ze werd rond 550 v.Chr. geboren in Zuid-Italië, meer bepaald in Crotona.
Theano raakte geïnteresseerd in getallen en werd beschouwd als de eerste wiskundige in de geschiedenis. Haar werd het concept van de gulden snede toegeschreven, dat nauw verbonden is met haar filosofische gedachte.
De gulden snede is een ideale verhouding of harmonie op het gebied van de esthetica. Daarom wordt ze gewaardeerd als maatstaf voor schoonheid. Ze is te vinden in vele voorwerpen, natuurvormen en de mens.
De gulden snede werd ook overgebracht naar Theano’s manier van kijken naar de wereld. Zij geloofde dat het universum geregeerd werd door harmonie en orde die niet verstoord konden worden. Dit omdat elke verstoring de orde van de wereld zou kunnen veranderen. Ze geloofde ook (net als Plato) dat de ziel onsterfelijk was en het lichaam de gevangenis ervan.
Op de Academie van Pythagoras bracht Theano de waarden die voor haar prototypisch vrouwelijk waren over op haar studenten. Ze geloofde dat vrouwen deugdzaam en eerlijk moesten zijn en ook huishoudelijke taken moesten uitvoeren.
Ze verdedigde ook het huwelijk tussen mannen en vrouwen. Hoewel er in de loop der tijd geen verhandeling bewaard is gebleven, maakte Theano de Crotona’s bijdrage op het gebied van de wiskunde en het filosofisch denken haar tot een markante figuur op dit gebied.
Aspasia
Geboren in 460 v.Chr. in Miletus, was Aspasia een courtisane met grote politieke invloed. In die tijd genoten deze hofdames intellectuele erkenning. Ze bracht haar wijsheid over op straat en in de openbare ruimte. Ze geloofde dat men filosofie niet alleen in de academische wereld moest onderwijzen.
Aspasia’s dialoog was basaal, net als die van Socrates. Ze was de grote leraar oratorium van de filosoof. Zij was inderdaad een expert in oratie. Dit stond ook bekend als de kunst van het welsprekend spreken. Het leverde een reeks regels op voor het houden van effectieve, aantrekkelijke en overtuigende openbare toespraken.
Aspasia en haar oratievaardigheden waren uiterst belangrijk. In die tijd beleefde Athene politieke en culturele pracht en praal. Daarom was de ontwikkeling van technieken voor effectief en overtuigend spreken waardevol. Bovendien gaf Aspasia’s politieke deelname, samen met haar geliefde Pericles, haar het soort intellectuele erkenning dat voor de meeste vrouwen niet was toegestaan.
“Onze vaders, als ze nog leven, en onze moeders moeten zonder ophouden aangespoord worden om het ongeluk zo goed mogelijk te dragen, als het gebeurt, en niet met hen mee te jammeren.”
-Aspasia-
Diotima
Diotima leefde in 400 v. Chr. in Mantinea. We kennen haar uit Plato’s Het Symposium, waarin ze genoemd wordt door Socrates. Ze werd beschouwd als de lerares van twee van de meest invloedrijke filosofen uit de geschiedenis.
Haar beschouwingen draaiden om de liefde. Men gelooft zelfs dat het Diotima was die aanleiding gaf tot het begrip Platonische liefde, dat het hoofdthema is van Het Symposium. Dit werk beschrijft de filosoof als een wijze en deugdzame vrouw die Socrates onderwijst over de mysteries van liefde en spiritualiteit.
Diotima dacht dat liefde een pad creëerde om onsterfelijkheid te bereiken. Dit kwam omdat geliefde dingen en mensen in ons geheugen blijven. In feite kan alleen het voorwerp van de liefde in de tijd blijven bestaan.
Hoewel men betwist of Diotima echt bestaan heeft of niet, heeft het feit dat ze genoemd werd in een van Plato’s meest invloedrijke en bestudeerde werken diverse onderzoeken naar het onderwerp gemotiveerd.
Phyntis
Phyntis was een van de eerste filosofen die nadacht over de gelijkheid tussen mannen en vrouwen. Geboren rond 400 v. Chr. was zij van mening dat beide seksen kunnen en moeten filosoferen, in een tijd dat deze activiteit exclusief voor mannen was.
Desondanks en in overeenstemming met de tijd bleef zij conservatieve gedachten bezitten over vrouwen. Ze was van mening dat ze zelfbeheersing moest beoefenen en dat het haar rol was om kinderen te krijgen. Evenzo zag ze de bevoorrechte deugd van het vrouwelijk geslacht als matigheid en het uitvoeren van vrouwelijke plichten.
Toch mag men niet onderschatten dat Phyntis de eerste filosoof was die een onderwerp op tafel legde dat tot dan toe niet besproken of overdacht was: gelijkheid tussen mannen en vrouwen als denkende wezens.
Hypatia
Hypatia was een vertegenwoordiger van het Neoplatonisme, de stroming die lang na Plato’s dood de Platonische ideeën nieuw leven inblies. Ze gaf les in filosofie, geometrie, astronomie en wiskunde aan de Universiteit van Alexandrië.
Indirecte bronnen van Socrates de Scholast en Philostorgio zeggen dat ze een gerenommeerd lerares was die openbare lezingen gaf over Plato en Aristoteles. Ze beschouwden haar als een voor die tijd uiterst verlichte filosofe, omdat ze ook een vrouw van de wetenschap was. Ze werd aangemoedigd om haar onderzoekingen voort te zetten en kwam tot enkele uiterst diepe bespiegelingen.
In feite geloofde ze dat er een wereld van dingen was waartoe we geen toegang hebben buiten de wereld die we zien en voelen. Alleen door reflectie kunnen we de waarheid zien die verborgen ligt achter het alledaagse. Daarom kunnen we ons bevrijden van de ketenen die de zinnige wereld ons oplegt.
Helaas is Hypatia bekend om de omstandigheden rond haar tragische dood. Ze werd wreed vermoord door een horde christenen. Ze schoten haar niet alleen dood, maar haalden haar ook uit elkaar.
Vrouwelijke filosofen in de Middeleeuwen
In deze tijd van de geschiedenis draaide het denken om de interpretaties die de filosofie te bieden had over de christelijke godsdienst. Als gevolg daarvan ontstond in deze tijd de bekende relatie tussen geloof en rede of God en rede.
In de hoge Middeleeuwen verscheen een groep vrouwelijke denkers die mystici werden genoemd. Zij zochten directe ontmoetingen met God en gaven Hem voorrang boven de mens.
Hildegard von Bingen
Deze Duitse mystica, geboren in het jaar 1098, was een belangrijke figuur in het religieuze en culturele leven van die tijd. Ze bezat een holistische en symbolische visie op het universum. In feite was ze van mening dat er een relatie bestaat tussen iedereen en alles, omdat de mens deel uitmaakt van de wereld. Op haar beurt is de wereld het scheppende werk van God.
Hildegard dacht na over het belang van kennis en onderwijs voor vrouwen. Ze pleitte ook voor gendergelijkheid in de kerk en de samenleving. In die zin werd ze beschouwd als een filosofe die proto-feministische gedachten had die haar eigen tijd overtroffen.
Marguerite Porete
Zij werd in 1255 in Frankrijk geboren. Ze schreef een enkel artikel met de titel De spiegel der eenvoudige zielen, waarvoor ze door de kerk werd verstoten. In 1310 werd ze zelfs op de brandstapel gezet wegens ketterij.
In haar verhandeling beschreef Marguerite hoe de ziel of geest bevrijd kan worden. Haar antwoord leverde de haat van de kerk op, omdat ze stelde dat om de bevrijding van de ziel te bereiken, mandaten en religieuze normen opzij moesten worden gezet. Desondanks ontkende ze God niet en was ze geen atheïst. Sterker nog, ze zocht naar een directe ontmoeting met Hem zonder tussenpersonen.
Marguerite stelde het christendom ter discussie. Dit was revolutionair in een tijd waarin het onderwerp religie niet ter discussie stond.
Catharina van Siena
Ze leefde in Siena tussen 1347 en 1380. Ze was een invloedrijke figuur in de politiek en religie van die tijd, want ze nam deel aan de kruistochten en bevorderde de vereniging van de katholieke kerk.
Wat betreft haar filosofie richtte ze zich op de mens en zijn relatie met anderen en God. Dit was in een tijd waarin men dacht dat God besliste tussen goed en kwaad. Catherine was echter van mening dat mensen de vrijheid hadden om te kiezen om juist of onjuist te handelen. Vanuit religieus perspectief dacht ze dat God de mensen deze keuzevrijheid had gegeven.
“Wie God werkelijk liefheeft, doet dat alleen als hij ook zijn naaste liefheeft.”
-Catherina van Siena-
Christine de Pizan
Ze werd in 1365 in Venetië geboren en was de eerste vrouw die van schrijven haar beroep maakte. Van haar belangrijkste filosofische werken was het belangrijkste De stad der dames, geschreven in 1404. Hierin beschreef ze de opbouw van een ideale staat, een stad van vrouwen waar het goede regeerde.
Ze personifieerde Rede, Rechtvaardigheid en Rechtvaardigheid in de vorm van drie vrouwen. Zij moesten ervoor zorgen dat deze deugden in de ideale stad heersten. In deze utopie waren rechtvaardigheid, het algemeen welzijn en respect voor anderen van het grootste belang.
Deze filosofe steunde ook het onderwijs en de economische onafhankelijkheid van vrouwen.
Christine de Pizan was een belangrijke figuur in de geschiedenis van het feminisme. Zij was namelijk een actieve verdedigster van vrouwenrechten en gendergelijkheid in een tijd dat deze onderwerpen niet ter discussie stonden.
Moderne vrouwelijke filosofen
In de moderne tijd begon het terrein van de filosofie zich te concentreren op de rede of het intellect van de mens. In deze tijd van grote wetenschappelijke ontwikkelingen was René Descartes de vader van de moderne filosofie. Er waren echter ook vrouwelijke filosofen.
Margaret Cavendish
Margaret Cavendish, hertogin van Newcastle, kwam in het jaar 1623 ter wereld. Zij was een van de eerste denkers die nadachten over ecologie. Ze zei dat de mens geen rechten had over de natuur, en haar niet naar believen kon overheersen. In feite was zij een denker die ver vooruit liep op het hedendaagse tijdperk waarin deze kwesties de hoofdas vormden van de filosofische reflectie.
Haar belang in de zeventiende-eeuwse Engelse samenleving lag in het feit dat zij de eerste auteur was die de positie van de vrouw in haar land rechtvaardigde. Bovendien stelde ze de patriarchale gebruiken van het huiselijke leven ter discussie
Margaret Cavendish was een vrouwelijke wetenschapper en een van haar vele prestaties was dat ze toegang kreeg tot de Royal Society of London. Deze instelling is een van de oudste en meest prestigieuze op het gebied van wetenschap en wetenschappelijk onderzoek. De belangrijkste en invloedrijkste wetenschappers waren er lid van, zoals Isaac Newton.
Mary Astell
Geboren in Newcastle-upon-Tyne tussen de jaren 1666 en 1668, dacht Mary Astell na over de gelijkheid tussen mannen en vrouwen. Zij vond dat beide seksen intelligentie bezaten en daar als zodanig gebruik van moesten maken door die uit te oefenen door na te denken.
Astell wilde ook dat iedereen onderwijs kreeg, vooral vrouwen. Ze baseerde haar standpunt op het feit dat het vrouwelijke geslacht toegang verdiende tot een adequate opleiding en gelijk was aan het mannelijke geslacht. In feite geloofde ze dat vrouwen hierdoor bevrijd konden worden.
Ondanks het feit dat ze zo openlijk voor vrouwen was, vond ze dat mannen beter gekwalificeerd waren voor openbare of politieke kwesties.
Vrouwelijke filosofen in de 20e eeuw
Kenmerkend voor filosofie in deze periode door de beschouwing van de mens in zijn dagelijks leven. Ze reflecteerde ook op de vraag naar het mens-zijn na twee wereldoorlogen.
Edith Stein
Een Duitse filosofe geboren in 1891, haar denken was een synthese tussen de Duitse filosofie en de christelijke traditie. Haar beschouwingen draaiden om de mens, de samenleving en de gemeenschap.
Ze geloofde dat samenlevingen individuen van elkaar verwijderen, omdat individualisme ons anderen als dingen laat zien en niet als menselijke wezens. In gemeenschappen daarentegen leven de subjecten met elkaar en bouwen ze banden met elkaar op.
Ze beweerde dat de reflectie en het zoeken naar de betekenis van ons, als mensen, begint wanneer geaccepteerd wordt dat we subjecten zijn die ‘in de wereld geworpen’ zijn. Met andere woorden, we maken deel uit van de wereld omdat we erin leven. Mensen kunnen niet in isolatie leven, maar hebben anderen nodig om zich niet ontheemd en alleen te voelen.
Simone Weil
Een Franse filosofe en politiek activiste, geboren in 1909, was belangrijk in de strijd voor sociale rechtvaardigheid en gelijkheid. Ze vond dat deze waarden fundamenteel waren voor de samenleving en dat ze bevorderd moesten worden, zodat ze gerespecteerd worden.
Daarnaast was ze van mening dat wij als mensen. wezens zijn die ontworteld zijn, door ons dagelijkse routine bestaan. Als we echter zouden terugkeren naar onszelf, naar de essentie die ons onderscheidt van andere wezens, zouden we wortel kunnen schieten. Maar, om ons te bevrijden van alle wereldse ketenen, moeten we ook loskomen van onszelf en God ontmoeten.
Met betrekking tot haar ethiek geloofde ze dat leven in solidariteit met anderen de essentie van het mens-zijn vormde.
Hannah Arendt
Een Duitse filosofe, geboren in 1906, beschouwt men Hannah Arendt als een van de belangrijkste denkers van de 20e eeuw. Zij dacht na over de mens. In het bijzonder onze aankomst in de wereld. Ze noemde het nataliteit en het betrof het vermogen om opnieuw te beginnen dat wij als mensen bezitten.
Arendt stelde ook aan de orde dat ze begreep dat mensen van elkaar verschillen. In dat verschil ligt een unieke eigenheid die ons maakt tot wie we zijn.
Ze dacht ook na over het menselijk handelen en denken, omdat ze geloofde dat we met onszelf moeten nadenken en converseren om goed te doen. Anders zouden we gedachteloze wezens zijn die niet nadenken over onze eigen daden, en zouden we slechte daden kunnen verrichten zonder het te beseffen. Deze gedachten staan in haar boek, getiteld Eichmann in Jeruzalem. A Report on the Banality of Evil.
“De vragen die voortkomen uit onze dorst naar kennis komen voort uit nieuwsgierigheid naar de wereld, uit het verlangen om te onderzoeken wat aan het zintuiglijke apparaat wordt aangeboden.”
-Hannah Arendt-
Simone de Beauvoir
Wat gebeurt er met de dood als je niet meer in God gelooft? Simone Beauvoir dacht dat de mens in wezen vrij en invloedrijk is. Met andere woorden, we zijn alleen afhankelijk van onszelf en van eventuele wezens die voorbij ruimte en tijd zijn. Subjectiviteit of menselijke individualiteit zijn centrale punten in haar filosofie.
De Beauvoir geloofde dat het menselijk handelen fundamenteel was; daardoor krijgen we bestaan. Immers, hoe kunnen we ons levend voelen als er geen actie is? Ze geloofde ook dat elke handeling een doel heeft. In feite handelen we met een reden. Een van de doelstellingen van universiteitsstudenten is bijvoorbeeld het behalen van een diploma.
Wat de ethiek betreft, was zij van mening dat menselijke handelingen en beslissingen gevolgen hebben voor de hele soort. Dit komt omdat de vrijheid die het individu geniet, toebehoort aan het menselijk ras.
In die zin overstijgt ze de individuele subjectiviteit en weerspiegelt ze het individu en zijn relaties met anderen. Daarom komt de verantwoordelijkheid voor hun daden volledig overeen met het mens-zijn en hangt ze niet af van een goddelijke entiteit.
In haar boek getiteld The Second Sex reflecteerde ze vooral op vrouwen. Ze beweerde dat het vrouwelijke geslacht niet beschouwd hoeft te worden in relatie tot de man. In plaats daarvan betoogde ze dat vrouwen ook de mogelijkheid hebben om via zichzelf hun eigen wezen te scheppen. Daarom meende ze dat je niet als vrouw geboren wordt, maar dat je het wordt.
De onzichtbaarheid van vrouwelijke filosofen in de geschiedenis
Waarom weten we zo weinig of niets over vrouwelijke filosofen in de geschiedenis? De Engelse filosofe Miranda Fricker stelt dat dit komt door epistemisch onrecht (Spaanse link). Voor haar worden bepaalde onderwerpen van kennis geschaad.
Hetzij omdat hun tijdgenoten hun boodschap niet begrijpen, hetzij omdat hun bijdragen rechtstreeks zijn genegeerd. Daarom lijden vrouwen onder dit onrecht en het verklaart waarom er weinig vrouwelijke personages bekend zijn in de geschiedenis van de filosofie.
Zoals je ziet zijn er door de geschiedenis heen veel vrouwelijke filosofen geweest. Bovendien zijn hun bijdragen aan de filosofie belangrijk geweest, ongeacht hun status als vrouw. Hoewel ze soms genegeerd zijn, geeft dit hun werk nog meer waarde.
Cover image editorial credit: Oleg Senkov / Shutterstock.com
Alle siterte kilder ble grundig gjennomgått av teamet vårt for å sikre deres kvalitet, pålitelighet, aktualitet og validitet. Bibliografien i denne artikkelen ble betraktet som pålitelig og av akademisk eller vitenskapelig nøyaktighet.
- Fricker, M. (2017). Injusticia epistémica. Herder Editorial.
