De effecten van nationalistische sentimenten op de samenleving

Nationalisten worden vaak meegesleept door het soort gevoelens waardoor ze hun eigen land met krachtige passie verheffen. Maar op welke andere manieren wordt dit gevoel dagelijks uitgedrukt?

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 09 juli, 2023

Nationalistische sentimenten werken vaak als een soort virus. Als ze eenmaal de hersenen binnendringen, vormen en vervormen ze het wereldbeeld van het individu en voeden ze hun impulsiviteit en cognitieve vooroordelen. In feite vernauwt hun mentale focus zich tot het punt dat ze ervan uitgaan dat hun natie superieur is, dankzij haar geschiedenis, cultuur en alles wat ermee samenhangt.

Hoewel niet alle nationalisme leidt tot extremisme en inherent geweld, is de manier waarop het zich manifesteert altijd opvallend vanuit sociaal-psychologisch oogpunt. De passie en vaderlandsliefde vertalen zich in groepsgedrag, intense emoties en onbewuste gehechtheden. In dit artikel gaan we ze verkennen.

De uitdrukking van nationalistische sentimenten

Bijna iedereen van ons identificeert zich met zijn land of streek van herkomst. Hun verhalen ontroeren ons en geven ons het gevoel deel uit te maken van zeer diverse en, voor een groot deel, ongrijpbare entiteiten.

Bovendien trekken we niet altijd denkbeeldige en scheidslijnen die de grenzen aangeven van de gebieden waar we geboren zijn of waar we van jongs af aan geadopteerd zijn.

Sommige individuen vertonen echter uitgesproken nationalistische gevoelens. Ze ervaren intense gevoelens om bij een bepaald land te horen. De psychologische stroming waarin ze verwikkeld zijn manifesteert zich op meerdere manieren in gedrag en houding. Deze gedragingen hebben een merkbare invloed op de gemeenschap en de samenleving waarin de nationalistische individuen leven.

1. Loyaliteit en toewijding aan een natie

Nationalisme wordt gevoed vanuit de ingroup en het gevoel erbij te horen dat daaruit voortkomt. In deze context is loyaliteit nucleair. Het is gebruikelijk om te zien dat deze individuen hun leden verdedigen, ongeacht wat ze uiten of doen. De verdediging van de groep of het ‘wij’ is fundamenteel.

Bovendien zijn de leden van het volk of de natie die dezelfde idealen en hetzelfde patriottisme belijden, trouw aan hun dogma’s en vastgelegde overtuigingen. Hun absolute toewijding aan hun geschiedenis, cultuur en taal wakkert een reeks diepe emoties in hen aan.

2. Irrationele passies

Mensen die geen uitgesproken nationalistische gevoelens hebben, zijn vaak verbaasd over degenen die ze wel vertonen. Dit kunnen daden, vieringen en gedrag zijn die worden gemotiveerd door bijna irrationele passies.

Het is zelfs niet ongewoon dat deze individuen zelfopofferend gedrag vertonen. Bijvoorbeeld het overtreden van de wet voor het veronderstelde welzijn van hun geloof en hun natie.

3. Identiteit van het ‘ik’ tegenover de ‘anderen’

Een van de meest terugkerende psychosociologische factoren bij mensen die een sterk gevoel van nationalisme koesteren, is de scheiding tussen het ‘ik’ en de ‘anderen’. Deze mensen ontwikkelen identiteiten die andere volkeren, culturen en naties als ‘anders’ of zelfs ‘inferieur’ beschouwen.

Een ander veel voorkomend fenomeen is het concept van het ‘ik’ dat verwatert met de ingroup, tot het punt van het construeren van compleet fictieve werkelijkheden. Nationalisten kunnen bijvoorbeeld beweren dat hun groep altijd wordt aangevallen en onderworpen door anderen. Daarom vinden ze dat ze zelfbeschikking verdienen.

4. Vooroordelen

Sociaal leren en de rol van de omgeving bemiddelen vaak bij de ontwikkeling van duidelijk nationalistische mentale en emotionele benaderingen. Om deze reden zijn er vaak tal van cognitieve vooroordelen aanwezig in de hoofden van nationalistische aanhangers. Hierna geven we enkele voorbeelden. Deze ideeën komen vaak voor in de toespraken van alle nationalisten:

• Bevoorrechting van de groep. Zij die denken zoals zij zijn beter dan anderen.
• Gepolariseerd denken. Dingen zijn goed of slecht. Andere mensen zijn voor of tegen hen.
• Bevestigingsvooringenomenheid. Alleen bevestigen of onthouden wat past bij wat ze geloven.
• Naïef realisme. Ervan uitgaan dat wat ze geloven waar is en denken dat andere mensen naïef redeneren.

5. Inflexibele cognitieve stijlen

Nationalistisch sentiment en de manier waarop de cognitieve grondslagen ervan worden georkestreerd hebben de interesse van veel onderzoekers gewekt. Een bewijs hiervan is te vinden in een onderzoek (Engelse link) van de New York University (VS) naar de onderbouwing van nationalistische ideologie tijdens Brexit.

Het onderzoek vermeldt hoe nationalistisch sentiment gepaard gaat met star denken. Daarom wordt de informatie niet reflexmatig verwerkt, maar categorisch en onbuigzaam. In feite verwerpen nationalisten alles wat niet overeenkomt met hun eigen overtuigingen.

6. Sterke gehechtheid

We zien vaak mensen die sterke gehechtheid vertonen aan de symbolen, geschiedenis en cultuur van hun land. Helaas komt dit gedrag vaak tot uiting in geweld. Nationalistische aanhangers discrimineren vaak de smaak of gewoonten van anderen die zich niet op dezelfde manier identificeren met het concept van hun natie.

7. Collectief narcisme

Interessant is dat nationalistische sentimenten vaak blijken uit narcistisch gedrag. Het is echter een soort collectief narcisme. Als zodanig beweegt en handelt de ingroup via arrogant, egoïstisch en manipulatief gedrag.

De Universiteit van Minnesota (VS) onderzocht dit fenomeen (Engelse link). Ze wilden rechtvaardigen waarom nationalistische groepen hun superioriteit als volk uitvergroten; ze rechtvaardigden zelfs de noodzaak om andere naties te domineren. Een problematisch feit.

Soorten nationalisme en hun sociale implicaties

We zien nationalisme vaak als een houding die niet echt geëvolueerd is. Er zijn bepaalde precedenten die deze zienswijze ondersteunen. Zo was onbegrepen liefde voor het vaderland de vonk die ongelukkige en catastrofale revoluties zoals het nazisme deed ontbranden.

Aan de andere kant zijn er ook historische gebeurtenissen waarbij nationalisme sociale cohesie opleverde die zich vertaalde in vooruitgang. We gaan je een paar voorbeelden geven.

Burgerlijk nationalisme

Australië, Nieuw-Zeeland en Canada promoten een vorm van burgerlijk en reflectief nationalisme. Ze integreren de diverse culturen van hun grondgebied, zonder andere samenlevingen te discrimineren. Dit zijn landen die, hoewel ze eenheid en onafhankelijkheid promoten, de verschillende culturen waaruit ze bestaan proberen op te nemen.

Ze produceren gevoelens van cohesie die iedereen, als samenleving, bewust maken van de kracht die ze hebben als ze samen specifieke doelen nastreven.

Dit concept wordt een deugd als het, in een grote oefening van vaardigheid, afstand neemt van discriminatie van ideeën of mensen. Dit zijn geen perfecte samenlevingen, maar ze ondersteunen het idee dat een humane en humanitaire zin mogelijk is in nationalisme.

Extreem nationalisme

Dit is het nationalistische sentiment dat de overhand neemt in scenario’s van bipolariteit, crisis en fragmentatie. We zien het vandaag de dag in veel landen. De effecten die het heeft op de werkelijkheid zijn immens. Hoewel we ze niet altijd meteen opmerken, laat het breuken achter die geleidelijk aan duidelijker worden. Dit zijn de gevolgen van extreem nationalisme:

• Racisme en haat tegen mensen die anders zijn.
• Het bevordert de breuk van de bevolking en zet aan tot revolutie en chaos.
• Extremistisch gedrag. Bijvoorbeeld geweld op straat en in de sport.
• Het streeft naar het behoud van de nationale cultuur. Dit betekent een veto uitspreken tegen andere sociale en culturele groepen.
• Een extreme nationalist zal liegen en de werkelijkheid verdraaien om een beeld van superioriteit te geven.
• Een regering die gedomineerd wordt door nationalistische idealen en passies zal haar agressie tegen andere landen rechtvaardigen.
• Extreme nationalisten zullen de wet overtreden omdat ze zich daartoe gerechtigd voelen. Ze gebruiken daarvoor misleidende redeneringen.

Nationalistische sentimenten en de positieve kant ervan

Mark Twain definieerde een patriot als “de persoon die het hardst kan schreeuwen zonder te weten waarover hij schreeuwt.” Er zit veel waarheid in deze woorden. Het is zelfs een goed idee om af en toe op te kijken uit ons dagelijks leven en na te denken over hoe verschillende soorten nationalisme de wereld op zijn grondvesten doen schudden.

Dat gezegd hebbende, nationalisme kan ook een positieve kant hebben. Het kan ons aanmoedigen om onszelf en onze mensen te herkennen en ons een deel te voelen van waar we wonen. Daar is niets mis mee, zolang we maar niet vergeten dat we op een buitengewoon heterogene planeet leven waar de natuurlijke en sociale rijkdom gelukkig verdeeld is.