Averroes en andere filosofen uit de Middeleeuwen

De middeleeuwse filosofie strekt zich uit van de val van het West-Romeinse Rijk tot na de Italiaanse Renaissance. We verzamelen de belangrijkste exponenten ervan en hun belang in het moderne denken.

Geschreven en geverifieerd door de filosoof Matías Rizzuto.

Laatste update: 09 februari, 2024

Ondanks de perceptie van de Middeleeuwen als een donkere periode, was het eigenlijk een tijdperk rijk aan ontluikende beschouwingen door prominente filosofen. Vanaf de val van het West-Romeinse Rijk tot het begin van de Renaissance probeerden intellectuelen in heel Europa de leer van het Christendom te versmelten met de klassieke filosofie. Daardoor ontstonden debatten en nieuwe denkrichtingen ontstonden.

Onder invloed van Griekse, Romeinse, Islamitische en Joodse tradities bogen middeleeuwse wijsgeren zich over het bestaan, moraal en de relatie van de mens met God. Hun bijdragen, die vandaag de dag nog steeds relevant zijn, hebben het landschap van het westerse denken aanzienlijk gevormd. Lees verder om meer over hen te weten te komen!

Opmerkelijke filosofen uit de Middeleeuwen

De Middeleeuwen hebben belangrijke reflecties, kennis en denkmodellen nagelaten door de filosofen uit de Middeleeuwen. Lees hieronder wie dat zijn.

1. De heilige Augustinus van Hippo (354-430 na Chr.)

Bekend als de heilige Augustinus, was hij een invloedrijke figuur in het westerse christendom. Augustinus werd geboren in Tagaste (het huidige Souk Ahras, Algerije) en beleefde een tumultueuze jeugd. Daar verdiepte hij zich in verschillende filosofische en spirituele stromingen, met speciale nadruk op het manicheïsme en het neoplatonisme.

Zijn boek Confessiones (398) verhaalt over zijn spirituele zoektocht en uiteindelijke bekering tot het christendom, dit alles tijdens een reis van ongekende intellectuele rusteloosheid.

Dit boek wordt niet alleen beschouwd als een van de grote werken van de christelijke literatuur, maar is ook een bron van inspiratie voor filosofen en auteurs door de eeuwen heen. Dit vanwege het openhartige onderzoek naar de menselijke natuur en de relatie van het individu met God.

2. Boethius (480-524 n.Chr.)

Boethius was een Romeinse filosoof en politicus wiens pogingen om het filosofische denken van de klassieke oudheid te harmoniseren met de christelijke leer een blijvende invloed hadden op de Middeleeuwen en de Renaissance.

Gedurende zijn hele leven onderscheidde Anicius Manlius Severinus Boethius zich als een geleerde die zich toelegde op het vertalen en becommentariëren van de werken van Aristoteles en Plato in het Latijn. Hierdoor waren zijn geschriften essentieel voor het behoud van het hellenistische gedachtegoed.

Het is echter dankzij zijn werk getiteld De Troost van de Filosofie (524) dat zijn naam tot op de dag van vandaag voortleeft. Deze filosofische dialoog tussen Boethius en de personificatie van de filosofie is geschreven tijdens zijn gevangenschap kort voor zijn executie. Hij behandelt reflecties over de vergankelijke aard van het aardse geluk en de zoektocht naar het ware en eeuwige goed.

3. De vertroosting van de filosofie Juan Scotus Erigena (800-877 na Chr.)

Erigena was een in Ierland geboren neoplatoonse theoloog en filosoof. Hij speelde een cruciale rol in de overgang van het antieke naar het middeleeuwse denken. Hij viel op als brug tussen de filosofische tradities van de Griekse wereld en de opkomende theologische tradities van middeleeuws Europa.

Zijn meesterwerk is Periphyseon of De Divisione Naturae (867). Het is een dialoog die de relatie tussen God, de natuur en de mens onderzoekt en ingaat op de vraag hoe goddelijkheid zich manifesteert in de schepping.

Hoewel zijn ideeën als heterodox werden beschouwd en uiteindelijk door de kerk werden veroordeeld, is zijn invloed op de discipline tijdens de Middeleeuwen en op latere filosofen, zoals Meister Eckhart en Nicolaas van Cusa, onmiskenbaar.

4. Al-Farabi (872-950 na Chr.)

Bekend als “De Tweede Meester” na Aristoteles, was hij een van de meest prominente islamitische filosofen van de Middeleeuwen en een pionier in de studie van logica en politieke filosofie. Al-Farabi combineerde en synthetiseerde elementen van Griekse, Perzische en Islamitische filosofische tradities.

Zijn bijdragen bestreken uiteenlopende gebieden als muziek, wiskunde, kosmologie en ethiek. Het waren echter vooral zijn commentaren op en herinterpretaties van de werken van Aristoteles die hem aanzien gaven.

Op het gebied van politieke filosofie valt zijn werk Deugdzame Stad of Al-Madina al-fadila op door zijn visie op een ideale samenleving geregeerd door een filosofische leider, in een trant die lijkt op Plato’s Republiek.

5. Avicenna (Ibn Sina) (980-1037 AD)

Avicenna was een Perzische polymaat die verschillende kennisgebieden van zijn tijd onderzocht, van geneeskunde en filosofie tot astronomie en alchemie. Velen beschouwen hem als de vader van de moderne geneeskunde en zijn invloed verspreidde zich buiten de islamitische wereld en bereikte ook middeleeuws Europa.

Zijn bekendste werk, De Canon van de Geneeskunde of Al-Qanun fi al-Tibb (1025), diende eeuwenlang als primaire referentie in de geneeskunde.

Op het gebied van de filosofie streefde Avicenna ernaar om het Aristotelische gedachtegoed samen te voegen en te verzoenen met de principes van de islam. En zijn Boek der Geneeskunst of Kitab al-Shifa (1027) getuigt van deze monumentale inspanning.

De opvatting van het “noodzakelijke wezen”, een wezen dat voor zichzelf bestaat en waarvan al het andere afhangt, is een pijler van Avicenna’s metafysica en had een belangrijke invloed op het middeleeuwse en renaissance denken over het bestaan en de aard van God.

Anselmus of Canterbury (1033-1109)

Ook bekend als Saint Anselm was hij een Italiaanse benedictijner monnik, theoloog en filosoof die later aartsbisschop van Canterbury werd. Hij staat bekend om zijn bijdragen aan de theologie en filosofie, vooral met betrekking tot argumenten over het bestaan van God.

Zijn rationalistische benadering van het geloof en zijn nadruk op het vermogen van de rede om het begrip van goddelijke mysteries te benaderen positioneren hem als een fundamentele figuur in de ontwikkeling van de scholastiek, een filosofische en theologische beweging die de rede en logica wilde gebruiken in de studie van het geloof.

Petrus Abaelardus (1079-1142)

Petrus Abaelardus was een middeleeuws filosoof, theoloog en logicus van grote betekenis in het intellectuele veld van het 12e-eeuwse Europa. Deze centrale figuur aan de Universiteit van Parijs stond bekend om zijn vaardigheid in dialectiek, een vorm van debat die gebruik maakt van logica en argumentatie.

Gedurende zijn academische carrière aarzelde Abaelardus niet om traditionele doctrines in twijfel te trekken en uit te dagen, wat hem vaak in confrontaties bracht met andere prominente denkers en kerkelijke autoriteiten van zijn tijd.

Zijn werk Sic et Non (1141) is een duidelijk voorbeeld van zijn dialectische benadering. Hierin presenteerde hij tegenstrijdigheden in de geschriften van de kerkvaders, wat aanzette tot kritische analyse en een dieper theologisch debat.

8. Averroes (Ibn Rushd) (1126-1198)

Averroes werd geboren in Córdoba, in het islamitische Spanje, en ging de geschiedenis in vanwege zijn uitgebreide commentaren op de werken van Aristoteles. Zijn nauwgezette interpretatie van de Griekse filosoof blies niet alleen de studie van Aristoteles in de islamitische wereld nieuw leven in, maar legde na vertaling in het Latijn ook de basis voor de Aristotelische opleving in middeleeuws Europa.

Averroes verdedigde het idee dat filosofie en religie complementair waren en harmonieus naast elkaar konden bestaan. Volgens zijn geschriften blijft de waarheid, of die nu bereikt wordt door filosofische rede of door religieuze openbaring, een verenigde waarheid.

9. Maimonides (1135-1204)

Ook bekend onder zijn Hebreeuwse naam, Moisés ben Maimón, of onder zijn acroniem, Rambam, was hij een Joodse geleerde van Andalusische afkomst. Zijn bijdragen aan het Jodendom, de filosofie en de geneeskunde door de eeuwen heen een blijvende erfenis hebben achtergelaten.

Maimonides werd geboren in Córdoba tijdens de bloeitijd van het islamitische Spanje. Hij was zowel een vooraanstaande rabbijn als een gerespecteerd arts.

In zijn filosofische werk Guide of the Perplexed (1190) probeerde hij de leer van de Aristotelische filosofie te verzoenen met de principes van het Jodendom. Hij behandelde complexe vragen, zoals de aard van God, profetie en het probleem van het kwaad, en probeerde rationele antwoorden te geven op theologische dilemma’s.

Gedurende zijn hele leven kreeg hij te maken met kritiek van zowel conservatieve Joodse sectoren, die zijn filosofische neigingen met argwaan bekeken, als van moslimdenkers.

10. Albertus Magnus (1200-1280)

Albertus Magnus was een van de eersten die de werken van Aristoteles in Europa introduceerde en er uitgebreid commentaar op gaf. In een tijd waarin veel van de werken van de Griekse filosoof onbekend waren of met argwaan werden bekeken, pleitte de heilige Albertus de Grote voor de integratie van het Aristotelische denken met de christelijke theologie.

Voor Albertus konden filosofie en religie, verre van elkaars tegenpolen te zijn, elkaar verrijken.

Naast zijn diepe interesse in de filosofie was Albertus een pionier in de empirische studie van de natuur. Zijn onderzoek op uiteenlopende gebieden als plantkunde, dierkunde, scheikunde en geologie weerspiegelde een observerende en experimentele aanpak, waarmee hij vooruitliep op sommige aspecten van de moderne wetenschappelijke methode.

11. Thomas van Aquino (1225-1274)

Deze denker is ongetwijfeld een van de meest transcendente in de geschiedenis van de filosofie en theologie. In een periode waarin de herontdekking van de werken van Aristoteles in West-Europa leidde tot spanningen en debatten in de academische wereld, verdedigde Thomas van Aquino het idee dat rede en geloof complementair zijn en dat kennis van God bereikt kan worden met rationele middelen.

Zijn bekendste werk is de Summa Theologica (1274). Dit is een theologisch compendium waarin hij bijna alle fundamentele onderwerpen van de theologie en filosofie behandelt en analyseert.

Van het bestaan en de aard van God tot ethiek en de aard van goed en kwaad. Van Aquino werpt bezwaren op, geeft antwoorden en weerlegt vervolgens elk onderwerp met diepe eruditie en argumentatieve vaardigheid.

12. Roger Bacon (1214-1294)

Roger Bacon was een Engelse filosoof en franciscaner broeder die bekend staat om zijn vroege nadruk op de empirische methode in onderzoek en zijn pleidooi voor de rol van experimenten in de vooruitgang van kennis. In een tijd waarin het gezag van oude teksten en tradities vaak belangrijker was dan directe observatie, pleitte Roger Bacon voor een meer systematische en praktische benadering.

Hij benadrukte ook het belang van wiskunde bij het begrijpen van het universum. Hij verdedigde het idee dat kennis niet alleen om theologische of filosofische redenen moet worden gezocht, maar ook om de menselijke conditie te verbeteren.

Naast zijn methodologische bijdragen schreef Bacon over optica, alchemie en astronomie. Ook voorspelde hij toekomstige uitvindingen, zoals brillen en zelfrijdende voertuigen.

13. Johannes Duns Scotus (1266-1308)

Johannes Duns Scotus doceerde aan de universiteiten van Oxford en Parijs. Door zijn bijdragen aan de theologie en filosofie werd hij een centrale figuur in de late scholastiek. Zijn vermogen om theologische problemen aan te pakken en op te lossen met subtiele en verfijnde argumenten bezorgde hem prestige in zijn tijd.

Een van Scotus’ meest opmerkelijke bijdragen was zijn verdediging van het concept “vrije wil” in de context van de theologie. Hij betoogde dat Gods wil absoluut vrij is en niet bepaald wordt door een logische noodzakelijkheid. Hiermee onderstreepte hij het primaat van de wil boven het intellect. Dit standpunt verschilde van dat van andere denkers uit zijn tijd, zoals Thomas van Aquino.

14. Meester Eckhart (1260-1328)

Meester Eckhart was een Duitse theoloog, filosoof en mysticus die verbonden was aan de Orde van Predikheren of Dominicanen. Zijn denken combineert elementen uit de scholastieke theologie met diepe mystieke inzichten. Zijn preken en verhandelingen over de intieme relatie tussen de menselijke ziel en God maken hem tot een van de belangrijkste filosofen van de Middeleeuwen.

Centraal in zijn leer staat het idee van de “vonk van de ziel,” een immanent punt in de ziel waar de goddelijke aanwezigheid te vinden is en het individu zich direct met God kan verenigen. Zijn werk valt op door de nadruk op onaangepastheid, het proces waarbij de ziel zich ontdoet van alle beelden, concepten en verlangens om het goddelijke te kunnen ontmoeten.

Eckhart pleitte voor een ervaringsrelatie met God die verder ging dan rituelen en bemiddelingen. Zijn ideeën, vooral die over de aard van de vereniging met God en goddelijke transcendentie, werden door de Kerk veroordeeld als heterodox.

15. Willem van Ockham (1287-1347)

Als lid van de Franciscaanse Orde wordt Ockham vaak geassocieerd met de denkschool die bekend staat als nominalisme. Dit verwerpt het bestaan van universalia (abstracte concepten of gedeelde kwaliteiten) buiten individuele en concrete dingen. Hij stelde dat alleen individuen bestaan en dat universalia namen of labels zijn die we op dingen plakken.

Naast zijn bijdragen aan het nominalisme is Ockham beroemd om het epistemologische principe dat zijn naam draagt: Ockhams scheermes. Dit filosofische hulpmiddel stelt dat, als er meerdere hypotheses zijn die hetzelfde fenomeen verklaren, de eenvoudigste verklaring de voorkeur verdient. Dat wil zeggen, de verklaring die het kleinste aantal entiteiten of aannames voorstelt.

16. Ramon Llull (1232-1315)

Ramon Llull’s poging om een kunst of logisch-combinatorische methode te creëren om de waarheden van het christendom aan te tonen en te verspreiden, bezorgde hem een plaats onder de belangrijkste filosofen van de Middeleeuwen.

Zijn systeem, ars magna genaamd, maakte gebruik van een reeks roterende geometrische figuren die theologische en filosofische concepten voorstelden. Daarbij probeerde hij combinaties van argumenten te genereren om elke theologische of filosofische vraag aan te pakken.

Hoewel zijn combinatorische methode niet vaak werd gebruikt of overgenomen door de intellectuelen van zijn tijd, betekent dat niet dat het geen impact had. Velen aarzelen niet om Llull’s systeem te beschouwen als de pionier van de computationele logica. Zijn ideeën dienden dus als inspiratie voor veel latere denkers.

17. Nicolaas van Cusa (1401-1464)

Nicolaas van Cusa was een theoloog, filosoof, wiskundige en kardinaal van de katholieke kerk. Zijn denken vormde een belangrijke overgang tussen de middeleeuwse filosofie en de opkomende ideeën van de Renaissance.

Zijn meest invloedrijke werk, De Docta Ignorantia (1440), onderzoekt het idee dat menselijke kennis, hoe enorm ook, altijd beperkt is vergeleken met de oneindigheid van God. Daarom ligt ware wijsheid in het erkennen van onze eigen onwetendheid.

Nicolaas van Cusa introduceerde het concept van coincidentia oppositorum (het samenvallen van tegenstellingen). Dat stelt dat de diepste waarheden vaak worden gevonden in de vereniging van schijnbaar tegenstrijdige ideeën. Daarnaast leverde hij belangrijke bijdragen aan de wiskunde, vooral met betrekking tot het begrip oneindigheid.

18. Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494)

Giovanni Pico della Mirandola was een Italiaanse filosoof en humanist uit de Renaissance. Zijn ideeën weerspiegelden de geest van de Renaissance  in zijn zoektocht om verschillende denktradities te harmoniseren en het potentieel en de waardigheid van de mens te benadrukken.

Al op jonge leeftijd toonde hij een onverzadigbare dorst naar kennis. Zijn opleiding omvatte een grote verscheidenheid aan disciplines, van klassieke filosofie tot Joodse theologie en Soefi-mystiek. Hij is het bekendst om zijn werk Oration on the Dignity of Man (1496). Dit is een tekst die vaak wordt omschreven als “het Manifest van de Renaissance.”

In dit traktaat stelt Pico dat de mens een unieke positie inneemt in de hiërarchie van de kosmos. In tegenstelling tot andere wezens die een vaste plaats hebben, heeft de mens de vrijheid en keuze om op te stijgen naar de hoogten van het goddelijke of af te dalen naar de diepten van het beestachtige.

Belang en betekenis van filosofen uit de Middeleeuwen

De bovenstaande lijst is nuttig om het belang van filosofen uit de Middeleeuwen in de opbouw van het moderne denken te begrijpen.

In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, waren de Middeleeuwen een periode van uitgebreide filosofische ontwikkeling. Zozeer zelfs dat veel van de stellingen eeuwenlang van kracht bleven. Moderne filosofie en hedendaagse filosofie kunnen niet begrepen worden zonder de bijdragen van filosofen uit de Middeleeuwen.