Anemoia, melancholie over tijden die we nooit hebben meegemaakt

Het gezegde luidt "vroeger was alles beter" en hoewel dit niet altijd waar is, is het genoeg om naar een oude foto te kijken of een verhaal uit het verleden te lezen om nostalgische gevoelens te krijgen over hoe het zou zijn geweest om in die tijd te leven.

De menselijke geest zit vol emoties waarvan we vaak niet weten hoe we ze moeten verklaren. Hoe is het mogelijk om nostalgie te voelen naar tijden die we nooit hebben meegemaakt? Of het nu gaat om het kijken naar een zwart-wit foto, het luisteren naar een liedje op vinyl of het kijken naar een serie uit die tijd, velen van ons zijn vervuld van een vreemde melancholie die bekend staat als anemoia.

Je hebt het vast wel eens meegemaakt. Kijkend naar een film die zich afspeelt in het Victoriaanse tijdperk beginnen je gedachten af te dwalen. Je denkt aan hoe mooi het geweest zou kunnen zijn om die gemaskerde bals mee te maken met live muziek en blikken die meer zeggen dan woorden. Het is alsof je iets mist dat je nooit hebt gehad, maar dat voelt als het jouwe.

Waar komt het woord anemoia vandaan?

Anemoia is een recente term die een naam geeft aan die historische melancholie die alleen in de verbeelding leeft, omdat het nooit in levenden lijve kan worden ervaren. Het woord werd op poëtische wijze bedacht door de schrijver John Koenig in zijn werk The dictionary of obscure sorrows. Daarin definieerde hij het als “heimwee naar een tijd die je nooit hebt gekend”.

In tegenstelling tot gewone nostalgie, zoals herinneringen aan tekenfilms uit de kindertijd of een vroegere liefde, is anemoia gebaseerd op geleende ervaringen. De etymologische oorsprong komt van het Griekse anemos (wind) en noos (geest), een metafoor die kan worden opgevat als een “wind in de geest”, een zoet verdriet om tijden die we alleen kennen door verhalen, foto’s, liedjes of herinneringen die niet van ons zijn.

Er moet echter worden verduidelijkt dat, hoewel de term zelf nuttig is om dergelijke emotionele ervaringen te beschrijven, het niet wordt beschouwd als een klinische diagnose of een erkende psychologische stoornis. Het mag ook niet verward worden met aandoeningen zoals depressie, dissociatie of angst.

Waarom ervaren we deze emotie?

Er zijn veel ervaringen die anemoia kunnen opwekken. Voor sommige mensen gebeurt het als ze naar retro mode kijken of naar de favoriete muziek van hun grootouders luisteren. Voor anderen ontstaat het gevoel bij het lezen van een oud boek of het bekijken van de verfilming ervan op het grote scherm. Wat de aanleiding ook is, sommige oorzaken zijn de volgende:

• Idealisering van het verleden. We geloven vaak door de collectieve verbeelding of persoonlijke smaak dat sommige tijdperken beter waren qua waarden of esthetiek, waardoor we ons nostalgisch kunnen voelen als we eraan denken.
• Culturele invloed. Mode, muziek of historische gebeurtenissen uit een bepaald tijdperk kunnen ervoor zorgen dat we ons ermee verbonden voelen, ook al is deze invloed gebaseerd op externe informatie en niet op persoonlijke ervaringen.
• Emotionele ontkoppeling. Soms hebben we het gevoel dat we niet in ons huidige leven passen en zoeken we een emotioneel toevluchtsoord in het verleden, denkend dat we daar misschien gelukkiger hadden kunnen zijn.
• Gedeelde herinneringen. Oude familiefoto’s, verhalen van grootouders of tradities van thuis kunnen ervoor zorgen dat we ons verbonden voelen met herinneringen die niet direct van ons zijn, maar die we als de onze voelen.
• Persoonlijke gevoeligheid. Sommige mensen kunnen een groter inlevingsvermogen en gevoeligheid hebben voor oude liefdesverhalen, retro muziek of manieren om naar het leven te kijken waardoor ze zich verbonden voelen met vervlogen tijden.

Alledaagse voorbeelden van anemoia

Bijna iedereen heeft wel eens last gehad van anemoia zonder het te weten. Enkele voorbeelden zijn de volgende:

• Voor het eerst een nummer van de Beatles horen en je voorstellen hoe het zou zijn geweest om Beatlemania te ervaren in de jaren zestig.
• Een oud tijdschrift doorbladeren en verliefd worden op de mode van de jaren veertig en denken hoe magisch het zou zijn om je zo te kleden.
• Als we een oud huis bezoeken en denken aan de mensen die daar woonden.
• Als we naar de maan kijken en weten dat er duizenden jaren geleden anderen waren die de schoonheid ervan aanschouwden.
• Als we naar een oud portret kijken en nadenken over hoe het leven van de hoofdpersoon eruit zou kunnen hebben gezien.

Kortom, er zijn vele manieren en ze wekken allemaal een nostalgisch, maar tegelijkertijd troostend gevoel op. Het kan zelfs weerspiegeld worden in de manier waarop we onze ruimtes inrichten. Zoals wanneer we een vintage meubelstuk of een oude radiola kopen omdat de unieke schoonheid ervan ons dichter bij een tijdperk brengt waar we van houden.

Ook wanneer we ons dagboek op een typemachine schrijven omdat het ons terugbrengt naar een tijd waarin het leven trager was en niet zo gedomineerd werd door technologie.

Deze emotie kan zo sterk zijn dat ze vaak gebruikt wordt in marketingstrate gieën (Engelse link). Dit omdat ze aantrekkingskracht en gevoelens opwekt die vaak onze aankoopbeslissingen beïnvloeden. Het is zelfs gebruikelijk dat sommige mensen naar historische re-enactment beurzen gaan om hun verbeelding de vrije loop te laten en zich onderdeel te voelen van Vikingfeesten of periode dansen.

Hoe kunnen we deze emotie omarmen zonder het heden uit het oog te verliezen?

Er zijn momenten waarop de nostalgie die anemoia kenmerkt ons emotionele welzijn kan aantasten. Als we meer tijd doorbrengen met wensen dat we in een andere tijd waren dan met genieten van het heden, kunnen we ons loskoppelen van de realiteit en kansen missen die we vandaag hebben.

En zoals een onderzoek van Emotion Review aantoont, kan heimwee naar het verleden zowel een positieve als een negatieve emotie zijn. Bij optimistische mensen, met een laag niveau van eenzaamheid, kan deze melancholie voor het ongeleefde hun stemming verbeteren. Het kan een vorm van emotioneel toevluchtsoord of vonk van inspiratie zijn.

De sleutel is om het gevoel te omarmen en het niet te zien als een vorm van ontsnapping. Zolang het ons heden voedt en niet bedoeld is om het te vervangen, kunnen we het gebruiken om troost te voelen. We kunnen het gebruiken als referentie om ons huis in te richten, tijd door te brengen met het beluisteren van oud vinyl of om bijvoorbeeld op onze eigen manier de Victoriaanse esthetiek te romantiseren.

Verwijzen anemoia en saudade naar hetzelfde?

Er zijn woorden in verschillende talen die proberen die brok in de keel te benoemen die we soms voelen zonder te weten waarom. ‘Saudade‘ is bijvoorbeeld een term van Portugese oorsprong voor de heimwee naar iets of iemand die er niet meer is. Het is een weemoed voor dingen uit het verleden die we gelukkig beleefd hebben. Herinneringen die nog steeds in ons hart wonen.

Anemoia, hoewel vergelijkbaar, richt zich niet op persoonlijke herinneringen. In dit geval hoeven de ervaringen niet geleefd te zijn om pijn te doen. Het is allemaal gebaseerd op gedachten die gebaseerd zijn op de idealisering van een tijdperk. Kortom, terwijl saudade voortkomt uit herinnering, komt anemoia voort uit verlangen.

Andere termen zoals hiraeth (Welsh), dat verwijst naar het missen van iets dat je nooit hebt gehad, of sehnsucht (Duits), een diep verlangen naar iets dat onbereikbaar is, liggen dichter bij de betekenis van anemoia.

Laat anemoia je ontroeren en niet beperken

Anemoia voelen is geen teken van zwakte. Het is een teken van gevoeligheid en verbondenheid met de geschiedenis, esthetiek of verhalen van andere tijden. Deze nostalgie naar het ongeleefde kan onze verbeelding wakker schudden, ons uitnodigen om te creëren en ons heden verrijken met betekenissen die onze eigen ervaring overstijgen.

De sleutel is te weten hoe we emoties moeten beheersen. Dit is noodzakelijk om ze geen belemmering te laten worden voor het waarderen van ons leven in het hier en nu. Uiteindelijk kan zelfs wat we niet ervaren ons iets leren over wie we zijn en waar we naartoe willen.