Zorgen de media er tegenwoordig voor dat we de wetenschap wantrouwen?

De afgelopen maanden is de wetenschap sterk in twijfel getrokken. Waarom is dat? Bovendien: wat kunnen de gevolgen zijn?

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 27 oktober, 2023

We zijn er op dit moment getuige van hoe de wetenschap haar gezagspositie als waarheidsgarant aan het verliezen is. Als gevolg van de wereldwijde crisis door de pandemie wordt het sociale imago van artsen, onderzoekers en verspreiders voortdurend in twijfel getrokken. Daarom stellen we de vraag of de media ervoor zorgen dat we de wetenschap wantrouwen.

Het lijkt er zeker op. We hebben gezien hoe veel journalisten en politici voortdurend debatteren over onderwerpen die niet eens tot hun werkterrein behoren. Dit geldt ook voor de wetenschap. Bovendien staan wetenschappers zelf onder enorme druk. Want als er één ding is dat we geneigd zijn te vragen van de wetenschap, dan is het zekerheid en duidelijke conclusies.

Maar, en dit is het belangrijkste aspect, we hebben de neiging om te vergeten hoe wetenschappelijk onderzoek werkt in contexten van gezondheidscrises zoals de huidige. In feite is het voor de wetenschap onmogelijk om conclusies en categorische gegevens te geven met betrekking tot de recente pandemie.

Dat komt omdat het een onbekende realiteit is die wordt gekenmerkt door onzekerheid. Aan de andere kant houdt wetenschap van nature observatie, vergelijking, experimenten en zelfcorrectie in.

Als er soms nieuwe gegevens opduiken en wetenschappers gedwongen worden hun conclusies te herformuleren, is de kritiek van de media dan ook bijzonder snel. Dit versterkt het sociale wantrouwen. Dit vormt zonder twijfel een groot gevaar voor de samenleving als geheel.

Wantrouwen in de wetenschap

De econoom Adam Smith wees erop dat het tegengif voor bijgeloof en menselijke onwetendheid de wetenschap is. Welke kosten zal het huidige wantrouwen in de wetenschap voor ons allemaal met zich meebrengen als we de wetenschap voortdurend in twijfel trekken? In feite zou de impact immens kunnen zijn. Er is echter één bijzonder opvallend feit.

Dit is het feit dat wetenschap zowel verkoopbaar als aantrekkelijk is. Velen van ons volgen het laatste wetenschappelijke nieuws in de populaire pers. Wat er echter gebeurt met dit soort communicatie is dat het een populaire visie op wetenschap biedt die alleen gebaseerd is op objectieve zekerheden en een bijna absolute voorspellende kracht. Deze visie veroorzaakt veel schade.

Dit komt omdat er bepaalde gebieden zijn, zoals in de recente situatie, waar het voor de wetenschap onmogelijk is om sluitende gegevens te bieden. Toch willen mensen in crisisscenario’s zekerheden. Wetenschap heeft echter tijd nodig. Niets werkt op de manier die ons is voorgehouden door de filmwereld en populaire televisieprogramma’s.

Het bewijs hiervoor is te vinden in eerdere crises. De houding ten opzichte van boviene spongiforme encefalopathie (gekkekoeienziekte) en de ramp in Fukushima toonden bijvoorbeeld al een zeker wantrouwen in de wetenschap. Dat komt omdat de wetenschap niet in staat was om volledige antwoorden te geven. Laten we eens kijken waarom dit gebeurt.

Het falen van de media om wetenschappelijke gegevens over te brengen

De Universiteit van Pennsylvania, de Universiteit van Buffalo en de State University of New York (VS) hebben onderzoek (Engelse link) gedaan. Daaruit bleek dat de media een grote invloed hebben op het wantrouwen van de algemene bevolking in de wetenschap. Deze oorzaak-gevolgrelatie komt voort uit verschillende dynamieken:

• Een groot deel van de media gebruikt sensatiezucht als clickbait. Ze publiceren bijvoorbeeld specifieke en sensationele aspecten zonder de uitleg van de wetenschappers zelf erbij te betrekken.
• Het komt ook vaak voor dat ze wetenschappelijke preprints publiceren en becommentariëren . Onthoud dat een preprint een origineel manuscript is van een auteur dat nog niet is beoordeeld door vakgenoten of gepubliceerd. Je moet niet vergeten dat wetenschap een instituut is waarin experts het werk van anderen moeten beoordelen, analyseren, vergelijken en bekritiseren door middel van peer reviews. Alleen op deze manier komen ze tot nieuwe conclusies.
• In crisissituaties snakken de media naar nieuwe gegevens en nieuws, vrijwel van minuut tot minuut. Daarom zijn wetenschappers verplicht om onder grote concurrentiedruk in hun vakgebied informatie te blijven verstrekken. Daarom wordt het wantrouwen in de wetenschap dagelijks opgebouwd. Dit gebeurt namelijk wanneer de samenleving niet snel genoeg antwoorden krijgt op haar vragen en geen zekerheid krijgt over haar zorgen.

Onbetrouwbare bronnen zijn voor iedereen beschikbaar

Carlos Elías is hoogleraar journalistiek aan de Carlos III Universiteit van Madrid. In een van zijn laatste essays: Science on the Ropes, Decline of Scientific Culture in the Era of Fake News (Engelse link), analyseert hij een aantal zeer interessante aspecten over de oorsprong van het huidige wantrouwen in de wetenschap.

Elías noemt factoren zoals de irrationaliteit van de media zoals we eerder noemden, de impact van sociale netwerken en het feit dat we leven in het tijdperk van nepnieuws. Hij stelt dat deze factoren bijdragen aan een sociale sfeer van grote achteruitgang voor vooruitgang en wetenschap.

Dit kan niet worden ontkend. We leven in een wereld waarin velen geloven dat de oorsprong van de pandemie ligt bij de implementatie van de 5G-netwerken. Verder dat er kleine chips in de vaccins zitten die je wil controleren.

In dit digitale universum waarin we leven, reist informatie veel te snel. De wetenschap beweegt echter met haar eigen snelheid. Natuurlijk heeft de maatschappij het recht om kritiek te leveren. Toch moet ze er altijd voor zorgen dat ze informatie uit betrouwbare bronnen haalt. In dit opzicht zouden de media moeten helpen.