Weet je wat een delirium echt is?

Wanen zijn een groep stoornissen die worden gekenmerkt doordat ze de patiënt een vertekend beeld van de werkelijkheid geven.

Tijdens de zeventiende eeuw steunde het concept gekte vooral op waanvoorstellingen, meer dan op iets anders. “Gek zijn” was dus gelijk aan “waanvoorstellingen hebben” en vice versa. Als we tegenwoordig iemand vragen om te beschrijven wat zijn idee van een “gek” is, dan zegt hij misschien iemand die denkt dat hij Napoleon is of die beweert dat hij achtervolgd wordt door Marsmannetjes. Maar die mensen hebben eigenlijk een delirium.

We hebben nu met andere woorden een ruimere visie op mentale problemen. Maar toch blijft een delirium deel uitmaken van het stereotype. Het is ook nog steeds één van de diagnostische criteria die de meeste aandacht trekken. Op etymologisch vlak is het woord delirium afgeleid van de Latijnse term ‘delirare’. Dit woord betekent de vacht die al weggesneden is, laten liggen. Wanneer we dit op denken toepassen, dan betekent het iets als ‘buiten het normale ritme denken’.

In lekentermen betekent een delirium ‘ijlen, een verstoorde manier van redeneren hebben’. Maar in het dagelijkse taalgebruik is een delirium bijna synoniem voor gekte, onredelijkheid of het verlies van de werkelijkheid.

In General Psychopathology (1975) heeft Jaspers de bekendste definitie van een delirium gegeven. Volgens Jaspers zijn waanvoorstellingen onjuiste beoordelingen. Ze zijn heel typisch omdat het individu er met een grote overtuiging aan vasthoudt. Op die manier worden ze dus niet beïnvloed door ervaringen of bewijzen die voor de meesten onder ons onweerlegbaar zijn. Bovendien zijn hun overtuigingen vaak onmogelijk.

Om een waanvoorstelling te herkennen moeten we rekening houden met de mate waarin de ervaring aan de volgende punten beantwoordt:

• De betrokkenen zijn absoluut overtuigd van hun ideeën.
• De patiënt ervaart deze overtuigingen ook als een vanzelfsprekende waarheid en met een grote persoonlijke overtuiging.
• Ze zullen hun overtuigingen niet laten wijzigen door rede of ervaring.
• De overtuiging is fantasierijk of minstens in wezen onwaarschijnlijk.
• Deze overtuigingen worden niet gedeeld met andere leden van de sociale of culturele groep.
• De gedachten van de persoon zijn ook volledig ingenomen door deze overtuiging. Hij heeft het moeilijk om het denken of praten erover tegen te houden.
• De overtuiging is een bron van subjectief ongemak of verstoort het sociaal functioneren van de persoon.

Kort samengevat is het kenmerk van waanvoorstellingen dat ze op conceptueel vlak heel ingewikkeld zijn. Dit is wellicht de reden dat het zo moeilijk is om ze te bepalen.

Welke vormen van delirium bestaan er?

De classificatie van waanvoorstellingen is één van de aspecten waaraan onderzoekers het hardst gewerkt hebben. Ze hebben ze geklasseerd op basis van de vorm die ze verwerven en de inhoud die ze hebben.

Soorten waanvoorstellingen op basis van de vorm

Vanuit het standpunt van vorm maakt men het onderscheid waarbij de waanvoorstellingen verdeeld worden in primaire of “ware” wanen en de secundaire wanen.

Primaire waanvoorstellingen

De oorsprong van primaire of ware waanvoorstellingen bevindt zich niet in een vroegere vergelijkbare ervaring. We bedoelen hiermee dat we de oorsprong niet duidelijk kunnen aanwijzen. Maar ze zijn belangrijk om de volgende reden. Zodra ze in het bewustzijn van het individu optreden, zal dit een groot deel verklaren van alles wat de persoon overkomen is, sinds het delirium begonnen is.

Vaak is de persoon zich op een verontrustende manier bewust van de verandering in de betekenis van zijn wereld. Alles lijkt anders, verschillend. Deze ommekeer leidt ook tot verschrikkelijke gevoelens die moeilijk te omschrijven zijn en zelfs nog moeilijker om te verklaren. Bovendien is de verklaring voor de gemiddelde persoon onbegrijpelijk.

Men gaat ervan uit dat er vier types primaire waanvoorstellingen zijn (Jaspers, 1975):

• IJlende intuïtie. Een patiënt beseft dat een acroniem van zijn naam, Emilio Albeniz de Darco, betekent “jij bent de moordenaar van God”, in het Spaans (Eres el Asesino de Dios).
• IJlende waarneming. Wanneer een patiënt kijkt naar hoe zijn naam op zijn postbus geschreven staat, bijvoorbeeld “beseft” dat de geheime politie hem geïdentificeerd heeft als publieke vijand nummer één.
• IJlende sfeer. Dit omvat de overtuiging dat de wereld op een subtiele maar onheilspellende, onrustwekkende en moeilijk te omschrijven manier veranderd is.
• IJlende herinnering. Hier maakt de patiënt van een echte herinnering een onredelijke reconstructie. Of de patiënt “herinnert” zich plotelings iets dat duidelijk een waanvoorstelling is. Hij “herinnert” zich bijvoorbeeld dat hij de zoon van God is.

Secundaire waanvoorstellingen

Secundaire waanvoorstellingen zijn op psychologisch vlak onbegrijpelijk. Ze treden op als resultaat van de poging van de patiënt om een abnormale ervaring te verklaren.

Een patiënt heeft bijvoorbeeld net een hallucinatie ervaren (hij zegt dat hij een heel diepe stem tot hem hoorde spreken net alsof het zijn vader was). Deze ervaring is heel vreemd en abnormaal. De kans is dus heel groot dat iemand met verbazing zal merken dat de verklaring die de patiënt geeft, ook vreemd en abnormaal is. Hij kan zeggen dat deze stem bijvoorbeeld betekent dat hij door God uitverkoren is om de wereld te redden.

Soorten waanvoorstelling op basis van de inhoud

Ook de inhoud van de waanvoorstellingen kan heel gevarieerd zijn. In dit type klassificatie bestaat er een ruime verscheidenheid aan categorieën. We zullen hier een overzicht geven van de meest gebruikte klasseringen die door de DSM voorgesteld worden.

Het delirium waarbij men denkt gecontroleerd te worden

De persoon gelooft dat zijn gevoelens, impulsen, gedachten of daden niet van hem zijn. Ze zijn het product van een vreemde en onweerstaanbare kracht. De persoon kan bijvoorbeeld het gevoel hebben dat hij via zijn televisie sturende boodschappen ontvangt.

Somatische wanen

Deze categorie verwijst naar het functioneren van het lichaam van iemand. De patiënt kan bijvoorbeeld geloven dat zijn hersenen verrot zijn. Of een vrouw kan overtuigd zijn dat ze zwanger is ondanks dat alle testen duidelijk aantonen dat ze dat niet is, enzovoort.

Jaloeziewanen

Patiënten met dit type waanvoorstelling zijn ervan overtuigd dat hun partner ontrouw is. Toch is er geen enkele bewijs van dat soort gedrag.

Waanvoorstellingen van grootheid

Deze wanen houden een overdreven beoordeling in van de persoonlijke belangrijkheid, de macht, de kennis of identiteit. Het kan van religieuze, lichamelijke of andere aard zijn. Een individu kan bijvoorbeeld geloven dat hij Napoleon Bonaparte is.

Armoedewanen

De persoon gelooft dat hij al zijn materiële bezittingen of bijna alle kwijt is of zal verliezen.

Onredelijke verwijzingen

In dit geval gelooft iemand dat gebeurtenissen, voorwerpen of mensen die zich dicht in zijn omgeving bevinden een specifieke en ongewone betekenis hebben. Meestal is ook negatief en ongunstig. Een vrouw kan er bijvoorbeeld van overtuigd zijn dat radioprogramma’s op haar gericht zijn.

Buitensporige waanvoorstellingen

Dit gaat over een onjuiste overtuiging waarvan de inhoud duidelijk absurd is en die geen enkele grond heeft in een reële mogelijkheid. Een man gelooft bijvoorbeeld dat, toen zijn amandelen bij hem als kind verwijderd werden, een toestel in zijn hoofd werd aangebracht waardoor hij de stem van de president kan horen.

Nihilistische wanen of het syndroom van Cotard

Dit heeft te maken met het bestaan van de eigen ik, van anderen en van de wereld. We geven enkele voorbeelden: “de wereld is voorbij,” “ik zal nooit meer hersenen hebben,” of  “ik hoef niet te eten want ik ben leeg.”

Achtervolgingswanen

Het centrale thema van deze waanvoorstellingen is dat de persoon zich aangevallen, geïntimideerd, bedrogen of vervolgd voelt of dat hij het slachtoffer van een samenzwering is. Een patiënt kan bijvoorbeeld geloven dat hij door de FBI opgejaagd wordt.

Schuldwanen

De patiënt voelt zich voor allerlei soorten ellende verantwoordelijk. Hij gelooft bijvoorbeeld sterk dat hij verantwoordelijk is voor de honger in de wereld.

Het syndroom van Capgras

De patiënt gelooft dat belangrijke mensen in zijn leven overgenomen zijn door een bedrieger, ook al zien ze er hetzelfde uit als altijd.

Erotomanie of het syndroom van Clérembault

De patiënt is ervan overtuigd dat iemand waanzinnig verliefd is op hem. Een persoon kan bijvoorbeeld erg geloven dat de prins van Spanje op haar verliefd is.

Enkele interessante gevallen van waanvoorstellingen

Het onderwerp wanen is heel spectaculair en berucht. Omdat ze zo opvallend van aard zijn, blijven ze vaak niet onopgemerkt. Sommige gevallen zijn dus nationaal nieuws geworden. We geven je hier enkele voorbeelden:

Het geval van de “kleine Nicolas”

De jonge Francisco Nicolas Gomez Iglesias is in voorwaardelijke vrijheid nadat hij zich voorgedaan heeft als raadgever van de regering en van de Nationale Inlichtingendienst van Spanje (NIC). Hierbij maakt hij gebruik van valse documenten. In navolging van instructie nummer 24 van Madrid gaf de rechter opdracht tot een forensisch medisch rapport. Dit stelt dat de patiënt “bloemrijke waanvoorstelling van grootheid” bezit.

De moordpoging op Ronald Reagan

Sommigen geloven dat de poging van John Hinckley Jr. om Ronald Reagan te vermoorden een gevolg was van een erotomane waan of waanvoorstelling over liefde. Hinckley was ervan overtuigd dat de dood van de president ervoor zou zorgen dat de actrice Jodie Foster hem publiekelijk haar liefde zou verklaren.

Ook de filmwereld weerspiegelt waanvoorstellingen. We zien dit als thema in vele films. Dit zijn twee voorbeelden:

Take Shelter (2011)

In deze film begint een normale vader toe te geven aan de angst voor een mogelijke apocalyps zonder dat daarvoor enige redelijke verklaring is.

The Witch (2015)

Deze film vertelt het leven van een Noord-Amerikaanse familie van kolonisten die naar een geïsoleerde nederzetting in het bos verhuizen. Daar willen ze een nieuw leven beginnen. De botsing tussen de aanwezigheid van een heks dichtbij de nederzetting en het streng religieuze geloof van de familie zorgt voor het geleidelijk optreden van waanvoorstellingen.

Zoals we door dit artikel heen gezien hebben, is een delirium een ingewikkelde geestelijke constructie. Het kan meerdere overeenkomstige kenmerken bezitten. Anderzijds tonen wanen de creatieve kracht van onze geest en zijn behoefte om samenhang te bieden aan de werkelijkheid die het waarneemt. Vele wanen zijn de meest aannemelijke verklaringen die een persoon vindt voor zijn hallucinaties.

Bibliografie

Belloch, A., Sandín, B. y Ramos, F. (Eds.) (2008). Handleiding van de psychopathologie (2 vols.), herwerkte uitgave. Madrid. McGraw-Hill.

American Psychiatric Association (2014). DSM-5. Diagnostische en statistische handleiding van geestelijke stoornissen. Editorial Médica Panamericana.